آشنایی با بیماری کاواَنگومی در مرکبات

بیماری کاواَنگومی در مرکبات

کاو انگومی یکی از بیماری‌های شبه‌ویروسی قابل انتقال با پیوند است که با وجود پیشرفت‌های فراوان در حوزه‌های مختلف دانش، تاکنون عامل آن شناخته نشده است. علائم این بیماری ابتدا در اوایل دهه 1930 در کالیفرنیا مشاهده شد. وجه تسمیه بیماری کاو انگومی، وجود فرورفتگی‌های صمغ‌دار در تنه و شاخه‌های اصلی درختان مرکبات است. بر اساس این علائم، ابتدا دو بیماری کاو اَنگومی و کیسه‌کور به‌عنوان بیماری‌های مجزا در مجموعه بیماری‌های پسوروز (شامل گروهی از بیماری‌های ویروسی مرکبات با علائم مشترک) توصیف شدند. فرورفتگی‌های بزرگ، کشیده و عریض به بیماری کاوانگومی و انواع کوچک، باریک و عمیق به کیسه‌کور نسبت داده شده است. سپس کاو انگومی و کیسه‌کور به‌دلیل ماهیت ناشناخته عامل بیماری، از مجموعه پسوروز تفکیک شدند و بر اساس شباهت علائمشان با نام واحد کاو انگومی معرفی شدند.

بیماری کاو انگومی اهمیت جهانی دارد و در درختان بارده بسیاری از ارقام قدیمی مرکبات دیده می‌شود. با این حال گسترش آن در کشورهای حوزه مدیترانه بیشتر است. انتقال این بیماری از طریق ناقل یا ابزار باغبانی ثابت نشده است. ازاین‌رو اعتقاد بر این است که بیماری از طریق نقل‌ و انتقال ارقام مرکبات در دنیا گسترش یافته است. از زمان گزارش اولین مورد کاو انگومی در ایران در سال 1343، این بیماری در کشور گسترش یافته است و امروزه علائم آن در بسیاری از باغات مرکبات کشور دیده می‌شود.

علائم بیماری

مهمترین علامت بیماری کاو انگومی فرورفتگی‌هایی با ابعاد مختلف در تنه و شاخه‌های اصلی درختان مرکبات است که گاهی با ترشح صمغ همراه است. انواع مختلف پرتقال، نارنگی، تانجلو و گریپفروت ارقام حساس به بیماری محسوب می‌شوند. بیماری در پایه‌های رایج مرکبات مانند نارنج و پونسیروس دیده نمی‌شود و علائم را باید در منطقه بالای محل پیوند جستوجو کرد. در موارد پیشرفته، شکل فرم تنه و شاخه در اثر فرورفتگی‌های عمیق تغییر می‌کند.

دومین مشخصه بیماری، تجمع صمغ به‌صورت حلقه‌های متحدالمرکز در لایه‌های چوبی زیر پوست است. دقایقی پس از برش نواحی علائم‌دار، توده صمغ از مقطع درخت در تنه و شاخه‌های اصلی خارج می‌شود. پرتقال واشنگتن ناول و تانجلو اورلندو از ارقامی هستند که این علائم در آن‌ها به‌روشنی دیده می‌شود.

شکل1- مهمترین مشخصه بیماری کاو انگومی وجود فرورفتگی‌هایی با ابعاد مختلف در تنه و شاخه‌های اصلی درختان مرکبات است که گاهی با ترشح صمغ همراه است.

همچنین، درختان آلوده به کاو انگومی را می‌توان بر اساس بروز نقش‌های موزاییکی در برگ‌های جوان تشخیص داد. این علائم به‌سبب شباهت با برگ بلوط تحت عنوان نقش برگ بلوطی معرفی شده‌اند. نقش برگ بلوطی در جست‌های جدید ایام خنک سال قابل ‌ردیابی است. گرچه این نقش اختصاصی نیست و در دو بیماری شبه‌ویروسی دیگر (یعنی میوه‌سنگی و کریستاکورتیس) هم دیده می‌شود، ولی می‌تواند شاخص مناسبی برای تشخیص درختان آلوده باشد. بر همین مبنا، چنین علائمی را می‌توان همچنین در جست‌های جوان نهال‌های آلوده نیز مشاهده کرد. به عبارت دیگر، یافتن علائم نقش برگ بلوطی در نهال‌های مرکبات بیانگر آلودگی آن‌ها به یکی از بیماری‌های کاو انگومی، میوه‌سنگی یا کریستاکورتیس است.

روش تشخیص بیماری

همان‌طور که اشاره شد، با وجود پیشرفت‌های چشمگیر در علوم زیستی، عامل بیماری کاو انگومی همچنان ناشناخته است؛ هرچند، مشخص شده که این عامل شبه‌ویروسی با پیوند منتقل می‌شود. بیماری کاو انگومی را می‌توان به‌راحتی از روی علائم تنه و شاخه‌های اصلی و نقش برگ بلوطی در درختان و نهال‌های آلوده تشخیص داد. همچنین علائم بیماری را می‌توان در شرایط گلخانه تولید کرد. آزمون بيولوژي با گیاهان محک تنها روش تأیید بیماری کاو انگومی محسوب می‌شود. برخی ارقام پرتقال از ارقام حساس به حساب می‌آیند و علائم بیماری در آن‌ها به‌خوبی ظاهر می‌شود، از جمله:

• مادامواینوس
• پایناپل
• تانگور دوایت

 گیاهچه‌های بذری از این محک‌ها را با پیوند آلوده می‌کنند و در شرایط خنک گلخانه (کمینه 16 تا 18 و بیشینه 27 تا 30 درجه سانتی‌گراد) نگهداری می‌کنند. در چنین شرایطی علائم نقش برگ بلوطی را در جست‌های جدید این گیاهان رصد می‌کنند.

کنترل بیماری

کاو انگومی از بیماری‌های شبه‌ویروسی است که فقط با مواد گیاهی آلوده گسترش می‌یابد. بر این اساس پیشگیری از ورود آلودگی به مناطق جدید با تولید و عرضه نهال عاری از ویروس و جلوگیری از تکثیر ارقام آلوده، اصل اساسی در کنترل بیماری کاو انگومی محسوب می‌شود. آنگونه که پیشتر اشاره شد، پیوند ارقام مختلف روی پایه‌های بذری روش رایج تکثیر مرکبات است؛ عوامل ویروسی نیز به‌دلیل استقرار در سیستم آوندی، حین تکثیر از درختان مادری پیوندک به گیاهان دیگر منتقل می‌شوند. جابه‌جایی پیوندک و نهال آلوده عامل اصلی گسترش این عوامل به مناطق جدید است. به همین شیوه، یعنی نقل‌ و انتقال ارقام مرکبات است که بیماری کاو انگومی در دنیا گسترش یافته است. از سال 1309 به‌تدریج ارقام اصلاح شده و تجاری مرکبات به‌وسیله افراد حقیقی و حقوقی از کشورهای مختلف وارد ایران شده است و در مناطق مختلف کشور کشت شده است. به‌نظر می‌رسد که به‌دلیل فقدان سیستم تولید نهال سالم در برخی از کشورهای مبدأ واردات مانند ترکیه، لبنان و مراکش، به طور همزمان بیماری‌هایی نظیر کاو انگومی نیز به کشور وارد شده است.

نکته بسیار مهم در احداث و اصلاح باغ‌های مرکبات، تأمین نهال مورد نیاز از نهالستان‌های مطمئن، دارای مجوز و خوشنام است. موارد متعدد آلودگی به بیماری‌های قابل انتقال در فروشندگان فصلی، واسطه‌ها و نهالستان‌های متفرقه یافت شده است. در کشورهای پیشرو در صنعت مرکبات مانند اسپانیا، ساماندهی تولیدکنندگان نهال در قالب برنامه‌ای تحت عنوان گواهی پیوندک و نهال انجام شده است. استفاده از نهال استاندارد و عاری از ویروس در کاهش و حذف بیماری‌های قابل انتقال با پیوند در بسیاری از این کشورها مؤثر بوده است. در این سیستم، منابع مادري پيوندك با روش‌های مختلف سالم‌سازی شده‌اند یا از بین درختانی که سالمت آن‌ها تأیید شده، انتخاب می‌شوند. سالم‌سازی ارقام آلوده به کاو انگومی با دو روش گرما درمانی و پیوند نوک شاخساره امکان‌پذیر است.

منابع اولیه سالم تحت شرایط ویژه نگهداری می‌شوند. در مرحله بعد، پیوندک از منشأ این منابع طی مراحل نظارت شده ابتدا در باغ‌های مادری تکثیر می‌شود و سپس در اختیار نهال شناسنامه‌دار اصیل و سالم از این مجرا به تولیدکنندگان نهال قرار می‌گیرد. نهایتا باغداران عرضه می‌شود. در کشور ما اغلب مراحل سیستم گواهی پیوندک و نهال، طراحی و اجرا شده است و دانش فنی سالم‌سازی ارقام مرکبات و ارزیابی سلامت آن‌ها نسبت به بیماری‌های مهم ویروسی و شبه‌ویروسی (از جمله کاو انگومی) در قالب پروژه‌های متعدد در پژوهشکده مرکبات و میوه‌های نیمه‌گرمسیری بومی‌سازی شده است. هرچند، به‌دلیل ضعف نظارت و قرنطینه، مواد گیاهی آلوده همچنان توزیع می‌شوند.

به‌طور کلی لازم است تا درختان منبع تأمین شاخه پیوندک و آن‌هایی که عمل پیوند رویشان انجام می‌شود، از بین درخت‌های شاداب، سالم و ترجیحا از منابع مطمئن انتخاب شوند. اطمینان از سلامت درختان مادری پیوندک نیز بسیار حائز اهمیت است. در برخی از بیماری‌های قابل انتقال از طریق پیوند تشخیص آلودگی بر مبنای علائم امکان‌پذیر نیست؛ هرچند، درخت‌های آلوده به ارقام مرکبات صرفا  شناسایی کرد. علی‌رغم قابلیت ‌انتقال با پیوند، عامل بیماری کاو انگومی و روش‌های آزمایشگاهی برای تشخیص آن تاکنون شناسایی نشده و تأیید سلامت ارقام مرکبات نسبت به این بیماری صرفا با استفاده از گیاهان محک و در شرایط کنترل شده امکان‌پذیر است.

از پیوند سرشاخه، سرشاخه‌کاری یا تاپ‌ورک که روش رایج جوان‌سازی باغ‌ها در تعدادی از کشورها از جمله ایران است، به‌عنوان یکی از مهمترین روش‌های بقا و انتقال تعدادی از بیماری‌ها از جمله کاو انگومی یاد شده است. به‌نظر می‌رسد که پس از ورود بیماری به یک منطقه، پیوند سرشاخه مهمترین روش گسترش درون منطقه‌ای آن باشد. یکی از دلایل گسترش بیماری کاو انگومی در کشورهای حوزه دریای مدیترانه و ایران را می‌توان به رواج این نوع پیوند در اصلاح باغات مرکبات این مناطق نسبت داد. در این روش، با اهداف زیر ارقام مورد نظر باغدار روی تنه یا شاخه‌های اصلی درختان موجود پیوند می‌شوند:

• تغییر رقم

• جوان‌سازی باغ‌های قدیمی و کم‌بازده
• احیای درختان پس از شکستگی و خسارت برف و یخبندان

درعین‌حال، به‌سبب ضعف سیستم توزیع پیوندک و نهال سالم در کشور، عمده باغداران و تولیدکنندگان نهال، پیوندک مورد نیازشان را شخصا از منابع مختلف تهیه می‌کنند و روی پایه‌های بذری و درختان کف‌بر یا هرس‌شده تکثیر می‌کنند.

با توجه‌ به مطالب فوق، رعایت نکات بهداشتی اصلاح باغات خصوصا اطمینان از سلامت پایه و منابع پیوندک بسیار ضروری است.