آشنایی با آفت مگس گیلاس

مگس میوه گیلاس

مگس میوه گیلاس Rhagoletis cerasi (L.) Tephritidae از مهمترین آفات این محصول در ایران است. مگسهاي خانواده Tephritidae داراي 4000 گونه و 500 جنس با انتشار جهانی هستند. مگس‌هاي جنس Rhagoletis شامل 65 گونه بوده که اکثر آن‌ها داراي گیاهان میزبان بهم مرتبط هستند. گیاهان میزبان آفت مگس گیلاس، عمدتا متعلق به جنس Prunus از خانواده گیاهی Rosaceae و زرشک Berberis
 vulgaris (Berberidaceae) می‌باشند. میزبان‌هاي این حشره در اکثر مناطق ایران میوه گیلاس P.avium و آلبالو P.cerasus بوده و عمده مناطق انتشار آن شامل استان‌هاي تهران، البرز، شیراز، اصفهان، آذربایجان، خراسان رضوي و شمالی گزارش شده است. آلودگی شدید، در ارقام دیررس گیلاس مشاهده می‌شود. این حشره در سرتاسر اروپا و یا مناطق معتدل آس نیز پراکنده است. این حشره در سال فقط یک نسل ایجاد می‌کند. آلودگی میوه با حضور حشرات ماده و تخم‌ریزي در زیر پوست میوه آغاز می‌شود و خسارت عمده مربوط به دوران لاروي آفت است. لارو با تغذیه از گوشت میوه با ایجاد دالان‌هاي تو در تو، گوشت میوه را از بین می‌برد. دوره نمو لاروي بسته به دماي محیط و مرحله رسیدگی میوه گیلاس بین 17 تا 30 روز به طول می‌انجامد. لارو کامل بعد از خروج از میوه در درون خاك تبدیل به شفیره شده و تا بهار سال آینده در ناحیه سایه‌انداز درخت باقی می‌ماند.

استفاده از انواع حشره‌کش با توجه به مشکلات سمیت و باقی‌مانده آن در میوه گیلاس چالش بزرگی براي مصرف‌کنندگان ایجاد نموده است. در صورتی که در یک یا دو سال پشت سر هم شرایط طبیعی مانند تداوم سرما و خشکسالی اجازه حضور به حشرات کامل ندهد، درصدي از ذخیره جمعیت آفت در خاك باقی‌مانده و هر زمان شرایط مساعد گردید، حشرات کامل ظاهر خواهند شد و به بقا خود ادامه می‌دهند.

مرحله زمستان‌گذرانی آفت طولانی و اجباري بوده و در محدوده خاك سایه‌انداز و مجاور میزبان رخ می‌دهد. حشره ماده یک عدد تخم، زیر پوست میوه می‌گذارد و فقط یک کرم در داخل هر میوه آلوده مشاهده می‌گردد. ظهور مگس‌هاي بالغ، بستگی به شرایط محیطی رشد و نمو شفیره، میزان دماي خاك در فصل بهار، شرایط دماي هوا درطول دیاپوز زمستانه، شرایط جغرافیایی و همچنین گیاهان دارد. در ایران ظهور حشرات کامل در طبیعت از نیمه فصل بهار به بعد آغاز می‌گردد. حشرات کامل، مواد مغذي را از مدفوع پرندگان، عسلک، شهد گل‌ها وکلنی باکتري‌هاي موجود روي سطوح برگ و میوه به دست می‌آورند. طول عمر مگس‌ها درطبیعت بین چهار تا هفت هفته برآورد شده است. جفت‌گیري در روزهاي آفتابی و دماي بالاي 15 درجه سلسیوس رخ می‌دهد. میوه گیلاس در مرحله تغییر رنگ از سبز به زرد، با پوست صاف و گوشت نرم با حداقل 5 میلی‌متر ضخامت براي تخم‌ریزي ترجیح داده می‌شوند. حشرات ماده قادرند به طور انفرادي در 30 تا 200 عدد میوه، تخم‌گزاري نمایند. تخم‌ها سفید به طول تقریبی 75/0 میلی‌متر و قطر 25/0 میلی‌متر هستند. مدت زمان رشد و نمو جنین بین دو تا ده روز طول می‌کشد. لارو جوان پس از خروج از تخم، بلافاصله به سمت عمق گوشت میوه حرکت می‌کند. دوره نمو لاروي بسته به دماي محیط و مرحله رسیدگی میوه گیلاس بین 17 تا 30 روز به طول می‌انجامد. رقم گیلاس با مزه ترش نسبت به رقم شیرین کمتر آلوده می‌شود. هنگام نزدیک شدن به زمان برداشت، لاروکامل توسط آرواره‌هاي خود پوست میوه را سوراخ کرده و به خاك محدوده سایه‌انداز درخت می‌افتد و در مدت چند ساعت تبدیل به شفیره می‌گردد. بالاترین سطح آلودگی میوه در ناحیه جنوب و جنوب شرقی درخت مشاهده می‌شود. عمق تشکیل شفیره به نوع خاك بستگی داشته و معمولا از 2 تا 5 سانتی‌متر تجاوز نمی‌کند. شفیره استوانه‌اي و به طول 4 و قطر 2 میلی‌متر بوده و ابتدا به رنگ زرد روشن و سپس قهوه‌اي رنگ می‌شود. شفیره تا بهار سال بعد در خاك باقی می‌ماند. در خاك‌هاي رسی و سنگین، درصد بیشتري از شفیره‌ها، بیش از یک سال در خاك به حالت دیاپوز باقی می‌مانند. شفیره‌ها در خاك همواره، در معرض دشمنان طبیعی (شکارگر‌ها، انگل‌ها و بیماري‌هاي حشرات) و شرایط نامساعد خاك قرار دارند. تاکنون هیچ نوع ویروسی که قادر باشد سبب تلفات در مراحل مختلف رشدي مگس گیلاس ایجاد نمایند در دنیا گزارش نگردیده است. استفاده از قارچ (Zygomycetes: Entomophthoraceae) Empusa sp.  در مرحله لاروی و قارچ Beauveria bassiana روی حشرات کامل مگس گیلاس توانستهاند به میزان 25درصد ایجاد مرگ و میر نماید. استفاده از نماتد انگل Steinernema sp بر روي لاروهاي سن سوم مگس گیلاس در مطالعات آزمایشگاهی نتیجه قابل قبولی داشته است. از جمله شکارگرهاي عمومی که لاروهاي کامل را در خاك قبل از تشکیل شفیره مورد حمله قرار می‌دهند مورچه‌ها (Formicidae)، سوسک‌هاي خانواده‌هاي Carabidae و Staphylinidae می‌باشند.

شکل1- مگس میوه گیلاس

دستورالعمل

اکثر ارقام گیلاس در مناطق کوهپایه کشور داراي جثه بزرگ، متراکم و دیررس بوده و به صورت غیرردیفی کشت گردیده‌اند. در این مناطق اغلب، زمان برداشت محصول طولانی شده و آفت مگس گیلاس هر سال، فرصت تکمیل چرخه‌زیستی خود را پیدا نموده و بقا براي سال آینده خود را تامین می‌نماید. ممکن است روش‌هاي مبارزه غیرشیمیایی در این مناطق به طور صحیح و کامل از لحاظ اقتصادي و فیزیکی مقدور نباشد، لذا بهره‌برداران مجبور به استفاده از ترکیبات و آفتکش‌هاي شیمیایی خواهند بود. لذا روش‌هاي کنترل آفت مگس گیلاس به ترتیب زیر توصیه می‌گردد.

1-لازم است قبل از هر گونه عملیات کنترل، مسائل باغبانی شامل هرس فنی متداول و سالانه انجام گیرد. سعی شود که درطی چند سال ارتفاع درخت گیلاس را به کمتر از ده متر رساند تا دسترسی به تاج درخت براي اعمال روش کنترل شیمیایی مقدور باشد.

2-به منظور جلوگیري از آلودگی میوه در سال بعد، از ارقام شناسه‌دار و پاکوتاه گیلاس در کشت هاي جایگزین استفاده گردد. استفاده از ارقام زود رس گیلاس نیز باعث خواهد شد، هم زمانی ظهور حشرات کامل آفت با میوه رسیده، صورت نپذیرد.

3- از حذف علف‌هاي هرز گرامینه در سایه‌انداز درختان گیلاس بویژه در زمان نزدیکی به زمان ظهور حشرات کامل آفت، خودداري گردد، زیرا وجود علف‌هاي‌هرز بلند سبب کاهش دماي محیط گشته و زمان ظهور آفت را حدود ده روز به تاخیر خواهد انداخت.

4- شخم و یخ‌آب زمستانه در ناحیه سایه‌انداز درختان گیلاس در پاییز و زمستان به میزان قابل توجهی از جمعیت آفت در سال آینده خواهد کاست.

5- کاربرد آفتکش‌هاي میکروبی مانند ترکیبات تجاري محتوي قارچ بیمارگر حشرات، Beauvaria bassiana علیه حشرات کامل از شدت آلودگی میوه می‌کاهد. از سال‌هاي اخیر استفاده از متابولیت‌هاي باکتري خاکزي Saccharopolyspora spinosa علیه شفیره‌هاي آفت، براي تولید محصول سالم گیلاس به کشاورزان معرفی شده است که سمیت بسیار کمی براي پستانداران و مصرف‌کنندگان دارد. فقدان روش پرورش مناسب براي تولید حشرات عقیم به اندازه کافی و رهاسازي آن‌ها، یکی از موانع در استفاده از روش نر عقیمی علیه این آفت می‌باشد.

6- روش استفاده از پوشش توري با سوراخ هاي 3/1 میلی‌متر بر روي درختان گیلاس قبل از ظهور حشرات کامل مگس گیلاس تا زمان برداشت محصول، سبب حفاظت از هجوم آفت به میوه می‌گردد. در این روش از هیچ گونه آفتکشی استفاده نمی‌گردد. با استقبال کشاورزان از ارقام جدید پا کوتاه گیلاس مانند پایه گزیلا (Gisela6) روش پوشش توري در ایران قابل اجرا خواهد بود.

7-محلول‌پاشی ارتفاع یک سوم پایین تاج درختان گیلاس علیه حشرات کامل آفت، با مخلوط یک حشره‌کش تماسی و پروتئین هیدرولیزات، در دو نوبت یا طعمه‌پاشی مسموم تنه درخت تا ارتفاع 2 متري در سه نوبت و یا محلول‌پاشی تنه درخت تا ارتفاع 2 متري در سه نوبت با GF120 (اسپینوساد) بهترین نتایج را در کنترل این آفت داشته است.

8- پاشش چهار مرتبه ترکیب تجاري دوستدار طبیعت که محتوي قارچ Beauvaria bassiana باشد، به فاصله هفت روز از یکدیگر سبب تولید محصول پاك خواهد شد. اولین پاشش، باید پنج روز پس از ظهور حشرات کامل مگس گیلاس و آخرین پاشش تا زمان برداشت میوه نباید کمتر از هفت روز در نظر گرفته شود تا بتواند بر حشره کامل آفت قبل از تخم‌ریزي اثر نماید. در این مدت، مصرف هر گونه آفتکش که سازگار با این ترکیب دوستتدار طبیعت نباشد، سبب عدم تاثیر مناسب آن خواهد شد.

9- استفاده از پلاستیک یا توري بر روي خاك در محدوده سایه انداز درختان گیلاس سبب جلوگیري از خروج مگس از خاك می‌گردد. در این روش محصول تا 91 درصد، از خسارت در امان خواهد ماند.

10- کاربرد تله‌هاي زرد چسبنده همراه با ماده جلب کننده با توجه به سهولت کار، قیمت نسبتا ارزان و تاثیر مناسب در کنترل آفت، به منظور نظارت، پیش آگاهی و شکار انبوه یکی از روش‌هاي متداول کنترل غیرشیمیایی این آفت می‌باشد. براي شکار انبوه باید حداقل سه عدد تله زرد در ناحیه جنوب شرقی تاج هر درخت نصب گردد. کاربرد تله کارت زرد به عنوان شکار انبوه آفت، فقط در قطعات کوچک، نتیجه بخش است. بدیهی است این روش بصورت تلفیق با دیگر روش‌ها قابل توصیه می‌باشد.

11- با استفاده از ادوات، اطلاعات هواشناسی و شناخت زیست‌شناسی آفت در منطقه، تعیین زمان ظهور حشرات کامل قابل پیش‌بینی می‌باشد. ظهور حشرات کامل در طبیعت، در 430روز -درجه در عمق 5 سانتی‌متري خاك با آستانه زیرین دمایی 5 درجه سلسیوس، اتفاق می‌افتد. همچنین با پایش روزانه تعدادي شفیره در داخل یک جعبه محتوي خاك سایه‌انداز درختان گیلاس، زمان تبدیل شدن شفیره آفت به حشره کامل قابل پیش‌بینی است.

12- اوج ظهور حشرات کامل آفت، مصادف با زمان تغییر رنگ میوه گیلاس دیررس از سبز به صورتی کم رنگ می‌باشد. در این زمان پوست میوه به قدري نرم شده که نفوذ تخم‌ریز حشره ماده به زیر پوست میوه امکان‌پذیر می‌باشد. کنترل شیمیایی این آفت توسط حشره‌کش‌هاي ثبت شده نیز در همین زمان بهترین اثر بخشی را در کاهش آلودگی خواهد داشت.

صدور دستورالعمل فنی به طور سالانه وآگاهی دادن به باغداران با اجراي طرح مدرسه در مزرعه، منجر به کاهش مصرف آفتکش‌هاي شیمیایی روي این محصول خواهد شد.