کلاهو
بالغ بر 42 درصد گونه‌هاي پستانداران به راسته جوندگان تعلق دارد. سهم گونه‌هاي خسارت‌زاي جوندگان در سیستم هاي کشاورزي 5 تا 10 درصد می‌باشد و خصوصیات ظاهري، رفتاري و جمعیتی این جانوران توانسته است بقاء آن‌ها را در اکثر اکوسیستم‌ها تضمین نماید. کلاهو یا سنجاب‌زمینی Lichtenstein,1823 (Spermophilus fulvus) جونده‌اي متعلق به خانواده سنجاب‌ها Sciuridaeاست. فعالیت این جونده در مراتع و محصولات دیم مشاهده می‌گردد. پراکنش آن در کشورهاي افغانستان، ایران، قزاقستان، قرقیزستان، روسیه، تاجیکستان، ترکمنستان گزارش شده است. دامنه انتشار آن در ایران محدود به استان‌هاي خراسان (مشهد، قوچان، شیروان، سرخس، تربت حیدریه، نیشابور، تربت جام و فریمان)، کرج، قزوین و زنجان می‌شود. کلاهو از جوندگان نسبتا درشت بوده و اندازه آن در حدود 18 تا 30 سانتی‌متر است. رنگ عمومی آن خاکی، خاکستري مایل به قهوه‌اي یا زرد است. لاله گوش خیلی کوچک، دم کوتاه و در انتها پوشیده از موهاي پرپشت تیره روشن می‌باشد. دوره فعالیت آن در عرصه حداکثر سه تا چهار ماه بوده و بقیه ماه‌ها را در زیرزمین خواب می‌باشد. این جونده یک نسل در سال داشته و در این مدت 3 تا 12 نوزاد زایمان می‌نماید. خسارت این جونده زیاد بوده به طوري که هر فرد می‌تواند حدود 200 متر مربع مزرعه دیم را نابود کند. لذا می‌توان انتظار داشت که در صورت وجود شرایط محیطی مناسب و بالا بودن انبوهی جمعیت، محصول دیم عمدتا از بین خواهد رفت. براي کنترل این آفت، تاکنون روش‌هاي متنوعی آزمایش وارائه شده است. در روش کنترل شیمیایی که در برنامه‌هاي کوتاه مدت اثر بخش است، از سموم خطرناك تدخینی علیه این جونده استفاده می‌شده که در حال حاضر ممنوع گردیده است. در آزمایش روش‌هاي کنترل تلفیقی علیه کلاهو با توجه به خطرات موش‌کش‌ها، روش‌هاي غیرشیمیایی متنوعی بررسی گردیده‌اند که به خوبی از خسارت این جونده جلوگیري نموده است.
شکل1- کلاهو (سنجاب زمینی)
دستورالعمل
اینکه کنترل شیمیایی علیه کلاهو متوقف شده است، فرصت مغتنمی بدست آمده که روش‌هاي غیرشیمیایی بی‌خطر زیر و کارایی آن‌ها در حفظ محصولات زراعی توسط کارشناسان کشاورزي، توصیه گردد.
1-کنترل مکانیکی
روش‌هاي کنترل مکانیکی بیشتر جنبه تکمیلی و پاکسازي داشته و بر حسب تراکم کلاهو می‌تواند تا بیست هکتار را پوشش دهد.
الف-گرفتن: در صورتی‌که تراکم کلاهو خفیف بوده و از ده عدد در آن‌ها هکتار تجاوز نکند، می‌توان با کندن لانه آن‌ها را با دست گرفت.
ب-شکار: کلاهو در مزرعه عادت دارد که اغلب روي دوپاي خود بایستد و به اطراف نگاه کند. در این حالت می‌توان با تفنگ بادي مناسب و قوي آن‌ها را شکار نمود.
2- کنترل فیزیکی
الف-ریختن آب در لانه: در مزارعی که در مجاورت نهر و جوي آب قرار دارد و همچنین در پستی‌ها و حوضچه‌هایی که در اثر بارندگی، آب جمع می‌شود، براي زارعین موقعیتی بوجود می‌آید که با هدایت و ریختن آب در لانه‌هاي فعال، موجب خفگی کلاهو را فراهم نمایند. به طور طبیعی در موقع نزول بارندگی شدید و جاري شدن سیل و ورود آّب به داخل لانه‌ها، تلفات زیادي به جمعیت والدین و نوزادان کلاهو در داخل و حاشیه مزارع وارد می‌شود و فقط لانه‌هایی که در سر مرزها و نقاط مرتفع واقع شده‌اند نیاز به ریختن آب دارند. در صورتی‌که ریختن آب به داخل لانه قبل از زمان بلوغ والدین باشد، جمعیت کلاهو بسیار تقلیل خواهد یافت. کاربردي‌ترین روش کنترل غیرشیمیایی که والدین و نوزادان را مجبور به خروج از لانه می‌نماید، ریختن آب در لانه این جونده می‌باشد. پس از خروج از لانه، جانور کاملا بی‌حال شده و قادر به فرار نیست، لذا می‌توان با دستکش یا انبر مخصوص آن‌ها را به راحتی گرفت.
ب-دود دادن لانه‌ها: قبل از بر طرف شدن سرما، از اواخر اسفند ماه تا اوایل فروردین که کلاهو اغلب در لانه بسر می‌برد، با دود دادن کاه و شاخ و برگ در مدخل لانه‌ها و سپس مسدود نمودن آن‌ها توسط روزنامه یا علف، مانند موش‌کش‌هاي گازي موجب خفه شدن جانوران داخل لانه می‌گردد. قابل توجه است که قبل از استعمال موش‌کش‌هاي گازي، دود دادن به عنوان یک روش موثر علیه اکثر جوندگان معمول بوده و براي آن از دم آهنگري استفاده می‌شده است. کاربرد دود حاصل از اگزوز موتور سیکلت و خودرو، نیز تلفات شدیدي در جمعیت کلاهو داخل لانه ایجاد می‌نماید. اکنون که مصرف موش‌کش‌هاي گازي نظیر قرص‌هاي فستوکسین درکشور ممنوع شده است، مواد دود‌زاي غیرشیمیایی، جایگزین مناسبی در این خصوص هستند.
3-مبارزه زراعی
کلاهو مزارع کم پشت و تنک را به منظور مشاهده بهتر اطراف، ترجیح می‌دهد و به این منظوردر مزارع پر پشت، به روي بلندي رفته و روي دوپا می‌ایستد. بر این اساس روش‌هاي زیر توصیه می‌گردد.
الف-کشت زود هنگام و کشت بذور غلات با تراکم زیاد، به طوري که در شروع فعالیت کلاهو بوته‌ها قوي و پر پشت شده باشند، مانع از فعالیت جونده در داخل مزرعه شده و جمعیت آن را به طرف حاشیه زمین می‌کشاند، در نتیجه میزان تغذیه و خسارت آن‌ها به بوته‌ها، خیلی کاهش خواهد یافت.
ب-شخم اول سال و عملیات کشت، موجب خراب شدن لانه‌هاي کلاهو و وارد شدن تلفات به آن‌ها می‌شود و الباقی جمعیت به ناچار به سمت حاشیه مزارع مهاجرت خواهد نمود.
ج-تغییر نوع کشت: در برخی مناطق، تغییر کشت دیم به کشت آبی، شرایط را براي ادامه فعالیت کلاهو از بین برده و آن‌ها را به حاشیه مزرعه می‌کشاند.
4-مبارزه بیولوژیک
در مناطق فعالیت کلاهو، جانوران شکاري متنوعی مانند پرندگان شکاري (باز و عقاب) و پستانداران گوشتخوار (سگ، گربه، روباه و شغال) وجود دارند که هر ساله از آن‌ها به عنوان طعمه استفاده می‌نمایند. در شرایط طبیعی مناسب، انبوهی و فعالیت این جانوران مفید نمایان بوده و در تعادل جمعیت کلاهو نقش با ارزشی دارند.
5-تله گذاري
فقط درسطوح محدود تا ده هکتار با تراکم خفیف تا ده عدد کلاهو در هکتار، با تله‌هاي فنري قوي و بزرگ که توسط برخی زارعین ساخته می‌شود می‌توان نتایج رضایت بخشی گرفت. تله‌هاي مخصوص کشته‌گیر کلاهو که در مدخل لانه کار گذاشته می‌شود و به محض خروج از لانه، جونده را صید می‌نماید از ابتکارات بومی کشاورزان می‌باشد که در برخی مناطق کشور از آن استفاده می‌گردد.
تله‌گذاري اعم از زنده‌گیر یا کشته‌گیر در سطوح وسیع، از کارایی بالایی برخوردار نیست.
6-طعمه‌کشنده
این روش براي سایر جوندگان نیز کاربرد دارد. مخلوط گچ یا آهک که با خمیر گندم مخلوط شده است، پس از تغذیه در داخل شکم جونده، متورم شده و با انسداد لوله گوارش سبب مرگ جانور می‌گردد. شایان توجه است که این طعمه در زمان مصرف موش‌کش‌هاي شیمیایی و تدخینی چندان مورد استفاده قرار نگرفته‌اند، اما اکنون در چارچوب کنترل تلفیقی جوندگان قابل استفاده هستند.
7-مبارزه مردمی
در این روش از نیرو و ابتکار افراد جامعه براي جلوگیري از خسارت جوندگان استفاده می‌شود. این روش در کشورهاي مختلف به صورت‌هاي متنوعی انجام می‌شود و در کشورهاي آسیاي شرقی به عنوان سالم‌ترین روش کنترل جوندگان مطرح است، مثلا در اندونزي براي ثبت ازدواج افراد، ارائه یک جفت موش الزامی است. بدیهی است در مبارزه با کلاهو به این روش، بیشتر از روستائیان مناطق انتشار کلاهو در کشور می‌توان بهره گرفت. مراحل مبارزه مردمی به شرح زیر است.
الف-در این روش از طرف مدیریت حفظ نباتات شهرستان به کشاورزان منطقه اعلام شود که در ازاء تحویل یک کلاهو بصورت زنده یا مرده، مبلغی به دهنده پرداخت گردد.
ب-محل هایی براي مبارزه و شکار کلاهو در منطقه مشخص گردد.
ج-دفاتري براي تحویل کلاهو شکار شده و پرداخت اجرت تعیین گردد.
د-به منظور حصول نتایج مطلوب و دقیق، زمان مبارزه، توسط کارشناسان آشنا با جوندگان در هر منطقه تعیین گردد.
ه-افراد داوطلب محلی مشخص شده و آموزش لازم براي اعمال تلفیق روش هاي کنترل کلاهو انجام شود.
و-نحوه عمل افراد در هر محل توسط یک سرپرست معلوم شده وروش هاي ابتکاري و موثر آن‌ها انتخاب و ترویج گردد.
ز-آمار کلاهوهاي شکارشده (زنده مرده، نر، ماده ، بچه) در هر منطقه ثبت گردد وپایش سالانه صورت پذیرد.
ح-عملیات مبارزه توسط کارشناسان مدیریت حفظ نباتات شهرستان مورد تائید قرار گیرد.
ط-موارد مصرف کلاهوهاي صید شده: در هر منطقه، کلاهوهاي شکار شده از افراد دریافت و می‌تواند به مصارف زیر برسد. ابتدا، کلاهوهاي مرده و غیر قابل استفاده بلافاصله دفن گردد. کلاهو هاي مرده قابل استفاده جهت تاکسیدرمی به موزه‌هاي دانشکده‌هاي زیست‌شناسی استان تحویل شود. کلاهوهاي زنده جهت مطالعه و نگهداري به نزدیکترین باغ وحش و مراکز علمی تحویل گردند.