آشنایی با استفاده از پیاز ضایعاتی در تغذیه نشخوارکنندگان (قسمت اول)

پیاز

بر اساس داده‌های آمارنامه کشاورزی (آمارنامه کشاورزی 1398)،  هر ساله حدود 2.300 هزار تن پیاز در کشور تولید می‌شود که بخشی از آن در داخل مصرف و بخشی هم به کشورهای همجوار صادر می‌شود. صادرات پیاز به دلیل آنکه کشور ما با سایر کشورها عضو پیمان‌های منطقه‌ای نیست، دائمی و پایدار نمی‌باشد، به همین دلیل در برخی از سال‌ها به دلیل عدم نیاز کشورها و یا مسایل پیشبینی نشده صادرات انجام نمی‌شود و این بخش مازاد بر مصرف داخل به عنوان پیاز ضایعاتی می‌تواند در تغذیه دام مصرف شود.

 پیازهای ضایعاتی وقتی براساس ماده خشک مقایسه شوند دارای ارزش غذایی برابر دانه جو هستند. با این حال، برخالف جو، پیاز عمدتا حاوی رطوبت بالا بوده و آب تقریبا 9 درصد پیاز تازه را به خود اختصاص می‌دهد (جدول1). پروتئین خام از 9 تا 13 درصد بر اساس ماده خشک متغیر است که حدود 70 درصد آن پروتئین محلول است. پیازهای ضایعاتی قابلیت هضم (ماده خشک و ماده آلی) بالایی دارند. میزان کم فیبر و لیگنین در آن‌ها باعث شده تا مقدار کل ماده مغذی قابل هضم (TDN) بین 83-90 درصد باشد. به طور معمول، فصل برداشت محصول پیاز پاییز می‌باشد، تقریبا زمانی که دامداران با کمبود علوفه اصلی مواجه شده و می‌توانند از پیاز به عنوان جایگزین علوفه در تغذیه دام استفاده کنند. پیاز حاوی ترکیبات آلی گوگرددار متعددی است که برخی از آن‌ها همچون آلکیل سیستیین سولفوکسید مسبب بوی خاص آن هستند. مکانیسم اصلی مسمومیت با ترکیبات آلی گوگرددار مشتق شده از پیاز، همولیز اکسیداتیو است. همولیتیک (یا تجزیه گلبول‌های خون) ناشی از سست شدن غشاء گلبول‌های قرمز می‌باشد. به نظر می‌رسد ترکیبات آلی گوگرددار پیاز به راحتی از طریق دستگاه گوارش جذب شده و به اکسیدان‌های بسیار قوی متابولیزه می‌شوند. هرچند برخی از محققین معتقدند میکروفلور شکمبه نشخوارکنندگان قادر به تولید متابولیت‌های سمی از پیاز هستند، برخی دیگر پیاز را به عنوان یک ماده خوراکی غنی از فسفر و ویتامین سی (C) به شمار می‌آورند. یکی از راهکارهای مصرف پیازهای ضایعاتی استفاده از آن‌ها در جیره گاو، گوساله‌های پرواری و گوسفند و بز می‌باشد. پیاز باید همراه خوراک با کیفیت خوب و به همراه کنجاله‌های پروتیینی و علوفه مرغوب استفاده شود، زیرا برای غیر سمی کردن مواد ضد تغذیه‌ای موجود در پیاز ضایعاتی پروتیئین با کیفیت مورد نیاز است، بنابراین از تغذیه پیاز به همراه خوراک کم کیفیت مانند کاه و کلش به تنهایی، باید اجتناب شود.

جدول 1 - آنالیز شیمیایی پیاز (بر حسب100 گرم ماده خشک)

شکل1-تغذیه دام با پیاز ضایعاتی

ارزش غذایی پیاز

بر حسب ماده خشک ارزش غذایی پیاز شبیه به دانه جو می‌باشد، اما در واقعیت و برعکس جو، پیاز به صورت مرطوب بوده که گاها حاوی 90 درصد آب می‌باشد و ماده خشک آن حدود 10 درصد است. پروتئین خام آن بین 9 تا 13 درصد بوده که 70 درصد آن پروتئین محلول می‌باشد. پیاز یک ماده خوراکی با قابلیت هضم بالا در حدود 83 تا 90 درصد می‌باشد، و محتوای فیبری کمی دارد.

محدودیت‌های مصرف پیاز

پیاز به عنوان یک ماده خوراکی مانند سایر مواد خوراکی دارای محدودیت‌هایی می‌باشد که باید در زمان مصرف به آن توجه نمود، که شامل:

الف) بالا بودن هزینه حمل و نقل به سبب رطوبت بالا و ماده خشک کم: یکی از مشکلات مصرف پیاز در تغذیه دام بالا بودن هزینه حمل و نقل می‌باشد،که به علت رطوبت بالا و ماده خشک پایین، عمال برای دامداری‌های که بیش از 200 کیلومتر فاصله تا محل خرید پیاز دارند، اقتصادی نمی‌باشد، به عبارت دیگر در صورت تمایل به مصرف، به علت افزایش هزینه حمل و نقل، هزینه تمام شده پیاز در مقایسه با سایر مواد خوراکی افزیش می‌یابد. بنابراین اولویت اول مصرف پیاز، در دامداری‌های اطراف محل کشت و ذخیره‌سازی آن و حداکثر تا شعاع 100 کیلومتر اقتصادی می‌باشد، و دامداری‌های دورتر صرفا در صورت تامین رایگان امکان استفاده از پیازهای ضایعاتی را خواهند داشت.

ب) محاسبه سطح مصرف و بالانس جیره به منظور جلوگیری از افت عملکرد: یکی دیگر از مشکلات مصرف ضایعات پیاز بر هم‌زدن تعادل جیره و عدم آگاهی برخی از مصرف‌کنندگان آن از نحوه تنظیم جیره می‌باشد، به طوری که اگر جیره به درستی متعادل نگردد، سبب کاهش وزن‌گیری دام‌های پرواری و کاهش تولید شیر در گروه‌های شیری خواهد شد. بنابراین لازم و ضروری بوده که در زمان مصرف پیاز با آگاهی از ارزش غذایی آن، تنظیم دوباره جیره مد نظر قرار بگیرد.

ج) سمیت و مواد ضد تغذیه‌ای پیاز: پیاز محتوی ترکیبات آلی گوگرددار متعددی است که برخی از آن‌ها همچون آلکیل سیستئین سولفوکسید، مسئول بوی خاص آن هستند. مکانیسم اصلی مسمومیت با ترکیبات آلی گوگرددار مشتق از پیاز، همولیز اکسیداتیو است. پیاز حاوی  n-پروپیل دیسولفید و اسید آمینه‌های نسبتا نادر s- متیل و s- پروپن سیستئین سولفوکسید (SMCO) هستند. جزء سمی پیاز  n- پروپیل دیسولفید (H₇ C₃ S₂ C₃ H₇) است که یک روغن فرار و غیرنیتروژنه زننده است و فعالیت همولیتیک پیاز ناشی از آن است، اما اخیرا ترکیبات محتوی گوگرد با فعالیت اکسیدانی بسیار بیشتر کشف شده که به عنوان عامل اصلی خاصیت همولیتیکی پیاز محسوب می‌شوند. به نظر می‌رسد ترکیبات آلی گوگرددار پیاز به راحتی از طریق دستگاه گوارش جذب شده و به اکسیدان‌های بسیار اکتیو متابولیزه می‌شوند، محققین معتقدند میکروفلور شکمبه نشخوارکنندگان قادر به تولید متابولیت‌های سمی از پیاز بوده که در شکمبه به تیوسولفات هیدرولیز شده و بعدا به دیپروپیلدی سولفیدها و دیپروپنیل دیسولفید متابولیزه می‌شوند، n- پروپیل دی سولفید هم می‌تواند موجب کاهش قابل توجه در فعالیت گلوکز 6 -فسفات دهیدروژناز (G₆ PD) شده، وهم می‌تواند افزایش مقدار مت هموگلوبین وکاهش عملکرد گلبول‌های قرمز و نیز کاهش مقدار گلوتاتیون در اریتروسیت‌ها را به دنبال داشته باشد. در گلبول قرمز (G₆ PD) کاهش یابد، از میزان گلوتاتیون نیز کاسته می‌شود، که نتیجه آن افزایش میزان پراکسید هیدروژن خواهد بود این امر موجب تولید پیوندهای دیسولفید مرکب بین زنجیره گلوبین-هموگلوبین و گلوتاتیون می‌شود که در داخل سلول رسوب کرده و تشکیل اجسام خاصی می‌نماید. چرخه اکسیداسیون- احیاء دیسولفیدها نیز منجر به تشکیل گونه‌های اکتیو اکسیژن همچون آنیون سوپراکسید و پراکسید هیدروژن می‌شود که به طور مستقیم به تشکیلات متابولیک و غشای گلبول‌های قرمز آسیب رسانده و موجب همولیز سریع داخل عروقی می‌شوند، که در نهایت باعث افزایش شکنندگی گلبول قرمز و همولیز داخل و خارج عروقی می‌شود.