مدیریت علف‌های هرز در کاشت پاییزه چغندرقند
هر چند بحران کمبود آب، تغییر نظام‌هاي رایج کشاورزي در کشور را اجتناب‌ناپذیر ساخته است اما باید توجه داشت، هر گونه تغییر در نظام کشاورزي، تاثیر قابل توجهی بر تمامی اجزاي بوم نظام (از جمله علف‌هاي هرز) می‌گذارد به طوري که عدم توجه به آن، پیامدهاي متعددي را به دنبال خواهد داشت. در سال‌هاي اخیر، توسعه کشت پاییزه چغندرقند به عنوان یک راهکار عملی در پایداري تولید این محصول مطرح بوده است. با این حال، عدم توجه به عواملی‌که در بوم نظام جدید محدودیت‌زا خواهند شد، تحقق اهداف اولیه را تضمین نخواهند کرد. همانند کشت‌هاي بهاره، علف‌هاي هرز درکشت‌هاي پاییزه چغندرقند نیز محدودیت‌زا هستند، با این تفاوت که در نظام‌هاي پاییزه، از درجه اهمیت علف‌هاي هرز تابستانه کاسته می‌شود و علف‌هاي هرز زمستانه نقش پررنگ‌تري ایفا می‌کنند. علاوه بر این، تغییر در نوع عملیات زراعی، بانک بذر علف‌هاي هرز و سرعت توسعه جمعیت آن‌ها را تحت تاثیر قرار می‌دهد و وجود احتمالی فضاهاي خالی (به دلیل عدم استقرار مناسب چغندرقند)، زمینه‌ي اشغال بیشتر زمین توسط علف‌هاي هرز را فراهم می‌سازد. تاثیر علف‌هاي هرز بر رشد و عملکرد چغندرقند پاییزه تحت تاثیر شرایط محیطی نیز قرار می‌گیرد. به عنوان مثال، مشکل علف‌هاي هرز در مناطقی مانند خوزستان که چغندرقند در پاییز و در شرایطی با دماي بالا کشت می‌شود، بسیار متفاوت از مناطق معتدل می‌باشد. در مناطق گرمتر، طول دوره جوانه‌زنی تا استقرار چغندرقندکوتاه‌تر از مناطق سردتر است و معمولا سطح بیشتري از زمین توسط تاج‌پوش چغندرقند اشغال می‌شود. با این حال، وجود شرایط مناسب در این مناطق، زمینه‌ي رشد بهتر علف‌هاي هرز و گستردگی طیف آن‌ها را نیز فراهم می‌سازد.
طراحی برنامه مدیریت علف‌هاي هرز در یک نظام جدید
به منظور موفقیت در مدیریت علف‌هاي هرز در یک نظام جدید، تدوین یک برنامه مدیریتی ضروري است. بر این اساس، ابتدا باید شناخت کافی از وضعیت مزرعه و جمعیت علف‌هاي هرز آن کسب کرد. بدین منظور، کشاورزان باید نسبت به جمع‌آوري و شناسایی علف‌هاي هرز مزرعه اقدام و اطلاعات کافی از خصوصیات رشد، چرخه زندگی، نیازهاي زیستی و توان رقابتی آن‌ها پیدا کنند. مرحله دوم، شامل تهیه نقشه پراکنش علف‌هاي هرز مزرعه است. بدین منظور، سطح مزرعه به قطعات کوچکتر تقسیم و تراکم علف‌هاي هرز در هر قطعه ثبت می‌گردد. تهیه این نقشه به کشاورزان کمک خواهد کرد تا از وضعیت علف‌هاي هرز مستقر در جاي جاي مزرعه و همچنین چگونگی تغییرات جمعیت آن‌ها در طول سال‌هاي مختلف اطلاع حاصل نموده و در مواقع بحرانی نسبت به مدیریت گونه‌هاي مشکل‌ساز اقدام نمایند. تهیه دقیق نقشه پراکنش و رصد آن‌ها در طول سال‌هاي زراعی، زمینه‌ي اجراي به موقع برنامه‌هاي پیشگیري را فراهم می‌سازد و هزینه‌هاي مدیریت علف‌هاي هرز را به حداقل خواهد رساند.
در مرحله سوم، گونه‌هاي هدف مشخص می‌شوند. گونه‌هاي هدف، علف‌هاي هرزي هستند که جمعیت آن‌ها در مزرعه بالا یا ساختار رویشی آن‌ها به نحوي است که حتی در صورت پایین بودن جمعیت، خسارت‌هاي اقتصادي قابل توجهی به محصولات زراعی وارد می‌کنند. کشاورزان براي کنترل جمعیت این گونه‌ها باید برنامه مشخصی داشته باشند و طی فصل زراعی، از وجود آن‌ها غافل نشوند.
تعیین میزان خسارت علف‌هاي هرز به محصول چغندرقند از جمله سایر مواردي است که باید توسط چغندرکاران صورت پذیرد. تعیین دقیق این خسارت، لزوم مدیریت گونه‌هاي مختلف علف‌هاي هرز را مشخص خواهد نمود. البته این ارزیابی نیازمند انجام یک پروژه تحقیقاتی است و از این جهت، کشاورزان جهت اطلاع از تاثیر گونه‌هاي علف‌هاي هرز بر عملکرد چغندرقند باید با مراکز تحقیقاتی در تماس باشند. مدیریت گونه‌هاي مهاجم از دیگر مراحل مهم در برنامه‌هاي مدیریتی است. همان‌گونه که پیشتر اشاره شد، وجود فضاهاي خالی ناشی از بد سبزي چغندرقند در کشت‌هاي پاییزه، زمینه اشغال زمین توسط گونه‌هاي مهاجم را فراهم خواهد ساخت. گیاهان مهاجم، گونه‌هاي غیر بومی هستند که با حضور خود در اراضی جدید، زمینه شکل‌گیري یک علف‌هرز جدید در منطقه را فراهم می‌کنند. در صورتی که کشاورزان به‌موقع نسبت به شناسایی و حذف این گیاهان اقدام نمایند، خطر جدیدي زراعت چغندرقند را تهدید نخواهد کرد اما در صورت بیتوجه‌ی نسبت به حضور این گیاهان در حواشی و یا درون مزرعه، زمینه استقرار آن‌ها در منطقه فراهم و در آینده‌اي نزدیک، گونه مشکل‌ساز دیگري به لیست علف‌هاي هرز چغندرقند اضافه خواهد شد. آخرین مرحله در برنامه مدیریت علف‌هاي هرز چغندرقند، مدیریت آنهاست که شامل روش‌هاي شیمیایی و غیرشیمیایی هستند که بسته به امکانات موجود و توانایی اقتصادي کشاورزان، انتخاب و بکار گرفته می‌شوند. وجود اطلاعات کافی از وضعیت علف‌هاي هرز مزرعه، خصوصیات رشدي و نیازهاي اکولوژیکی آن‌ها (نیازهاي دمایی، نوري، غذایی و ..)، از جمله مهمترین عواملی هستند که برنامه‌هاي مدیریتی کشاورزان را با موفقیت همراه خواهند کرد.
شکل1- علف‌های هرز مزرعه چغندرقند
گونه‌هاي علف‌هاي هرز چغندرقند در کشت‌هاي پاییزه
از 150گونه علف‌هرز موجود در اراضی کشاورزي کشور، حدود 60 گونه در کشت‌هاي بهاره و پاییزه چغندرقند یافت می‌شوند. از این تعداد، سهم کشت‌هاي بهاره بیشتر و این در حالی است که به دلیل تغییر شرایط محیطی، تعداد کمتري از علف‌هاي هرز در کشت‌هاي پاییزه یافت می‌شوند.
عمده علف‌هاي هرز موجود در کشت‌هاي پاییزه چغندرقندگونه‌هاي پاییزه هستند. این گونه‌ها در پاییز جوانه می‌زنند وگیاهچه‌هاي آن‌ها زمستان را به حالت خواب سپري می‌کنند. این گیاهان در اواخر زمستان و با گرم‌شدن هوا، رشد مجدد خود را آغاز می‌کنند و در اواخر بهار یا اوایل تابستان، رشد آن‌ها خاتمه می‌یابد. البته، در مناطق گرم (و در مقایسه با مناطق معتدل) ممکن است گونه‌هاي تابستانه نیز مشکل‌ساز شوند. در این مناطق، گونه‌هاي چندساله اهمیت بیشتر و نقش قابل توجهی در رشد و عملکرد چغندرقند دارند. در اغلب مناطقی که براي کشت پاییزه در نظر گرفته می‌شود، علف‌هاي هرز باریک‌برگ (از قبیل یولاف (Avena fatua L.)، چاودار (Secal cereal L.)، چچم (Lolium temolentum L.)، علف قناري (Phalaris spp.)، جو وحشی (Hordeum murinum AM)، و گندم و جو خودرو) و اختصاصا در خوزستان (اویارسلام ارغوانی (Cyperus rotundus L.) و قیاق (Sorghum halepense L. Pers.) نسبت به پهن‌برگ‌ها مشکل‌سازترند). با این حال، در بین پهن‌برگ‌ها نیز علف‌هاي هرزي مانند پنیرك (Malva sylvestris L.)، گلرنگ وحشی (Carthamus oxyacantha M.B) سلمک (Chenopodium murale L.) کاسنی (Cichorium intybus L.) شاتره (Fumaria officinalis L.)، ترشک (Rumex dentatus L.)، خردل وحشی (Sinapis arvensis L.)، شلمی (Rapistrum rugosum L.)، وایه (Ammi majus L.)، کنگر وحشی (Gundelia sp.)، علف مار (Cleome viscoza)، کتان هندي (Corchorusolitorius L.) و چغندر وحشی (Beta maritima L.) رشد و تولید چغندرقند به خصوص در استان خوزستان را تحت تاثیر قرار می‌دهند. در هر صورت، توسعه این نظام و تداوم کاشت آن در یک منطقه، سازگاري، استقرار و غالبیت گونه‌هاي دیگري از علف‌هاي هرز را ممکن خواهد ساخت و حتی شاید شاهد حضور گیاهان مهاجم نیز در مزرعه باشیم. احتمالا کشاورزان طی سال‌هاي مختلف با علف‌هاي هرزي برخورد خواهند کرد که تاکنون در مزرعه مشاهده نشده و از این جهت، پایش مکرر مزارع و ثبت گونه‌هاي جدید در هر سال، از اهمیت بالایی برخوردار است. شناخت دقیق خصوصیات رشدي علف‌هاي هرز از جمله مهمترین مواردي است که زمینه مدیریت کامل این گیاهان و یا مدیریت جمعیت آن‌ها در مزرعه را فراهم می‌سازد. نکته قابل توجه آنکه در اقلیم‌هاي مختلف و به دلیل شرایط اقلیمی متفاوت، تمامی گونه‌هاي فوق خسارت‌زا نخواهند بود. کشاورزان ممکن است تنها با چند گونه مشکل داشته باشند و سایر گونه‌ها یا درمنطقه مشاهده نشوند و یا جمعیت آن‌ها بسیار پایین باشد. با این حال، غفلت کشاورزان از علف‌هاي هرز کم اهمیت، زمینه‌ي توسعه و گسترش جمعیت آن‌ها را فراهم آورده و در آینده بر مشکلات کشاورزان خواهد افزود.