تعریف کم‌آبیاری
کم‌آبياري (آبیاری محدود یا کسر آبیاری) نوعی از مديريت آبياري است که طي آن در زمان‌هاي معيني از فصل رشد آب کمتري در اختيار گیاه قرار مي‌گيرد. این روش آبیاری، راهبرد مديريتي مهمی براي تعديل شرايط تنش آبي است. این روش در زمانی که حساسیت گیاه به تنش آبی حداقل است و آب موجود برای دستیابی به حداکثر محصول ناکافی است، به کار می‌رود. در این شرایط مقدار آب به‌کاررفته کمتر از مقدار آب مورد نیاز برای دستیابی به حداکثر عملکرد است. به بیان دیگر کم‌آبیاری، کاربرد آب در مقادیر کمتر از مقدار تبخیر و تعرق واقعی در دوره‌های خاصی از دوره رشد و نمو است. در واقع کم‌آبیاری تنظیم شده در مواقعی اعمال می‌شود که رشد میوه به‌طور نسبی کند است و تنش خشکی بر رشد رویشی و سایر فرایندها اثرگذار خواهد بود. کم‌آبیاری می‌تواند حجم ریشه‌های فعال را بکاهد و موجب کاهش رشد گیاه و افزایش باردهی درختان شود. محدودکردن آبیاری در ناحیه ریشه‌ها تا قبل از زمان شروع رشد سریع میوه‌ها، عمدتا روی نمو شاخه‌ها تأثیر می‌گذارد.
در نهالستان‌ها، هدف اصلی به‌حداکثر رساندن سرعت رشد درخت است که این امر مستلزم اجتناب از هرگونه کم‌آبیاری و حتی کم‌آبیاری ملایم است. ازاین رو محدودکردن آبیاری برای درختان بالغ به کارمی‌رود و برای نهالستان‌ها قابل توصیه نیست. امروزه کم‌آبیاری به‌طور رایج در بیشتر نواحی جهان به‌ویژه در نواحی خشک پیاده می‌شود. در این نواحی به‌حداکثر رساندن بهره‌وری آب، برای باغداران می‌تواند سودمندتر از به‌حداکثر رساندن میزان برداشت در واحد سطح باشد. برای رسیدن به کم‌آبیاری موفقیت‌آمیز باید بین دوره‌های رشد رویشی و رشد میوه در گیاه (رشد زایشی) تفکیک قائل شد و کم‌آبیاری را در مراحلی که درخت رشد رویشی دارد، انجام داد.
شکل1- پرهیز از کم‌آبیاری در نهالستان
مدیریت کم‌آبیاری در تعدادی از گونه‌های درختان ميوه
کم‌آبیاری یا آبیاری درختان میوه با مقدار کمتر از 100 درصد نیاز آبی در شرایط کم‌آبی باعث بروز مشکلاتی در خصوصیات کمی و کیفی میوه و سلامت درختان می‌شود. با این حال برخی از مراحل رشد در مقایسه با سایر مراحل حساسیت کمتری به تنش آبی دارد. بنابراین در این مراحل میتوان آبیاری را کاهش داد، بدون آنکه خسارت زیادی به درخت و میوه آن وارد شود؛ ولی این کاهش به نوع رقم، بافت و عمق خاک، شرایط اقلیمی و سامانه آبیاری بستگی دارد. در واقع کم‌آبیاری در گونه‌های مختلف درختان میوه از نظر مدیریتی، متفاوت است و تأثیرات مختلفی را بر روی خصوصیات کمی و کیفی درخت و محصول آن می‌گذارد.
مدیریت کم‌آبیاری در درختان میوه هسته‌دار
درختان میوه هسته‌دار دارای سه مرحله رشد هستند. مرحله اول مرحله تقسیم سلولی است. در این مرحله رشد میوه سریع است. مرحله دوم که مرحله سخت شدن هسته است، رشد میوه کند می‌شود. مرحله سوم مرحله افزایش حجم میوه بوده و مرحله بزرگ و آبدارشدن آن است. این درختان در مراحل رشد سريع ميوه (مرحله اول و مرحله سوم) به تنش آبي بسیار حساس هستند و در اين مراحل نياز به آبياري کامل دارند. در مرحله دوم رشد میوه کند است و میوه برای جذب مواد غذایی با شاخه‌ها و برگ‌ها رقابت نمی‌کند. در این زمان شاخه‌ها به‌سرعت رشد می‌کنند و گسترش تاج به حداکثر خود می‌رسد. مرحله دوم رشد میوه فرصتی را فراهم می‌کند تا قدرت رشد درخت با آبیاری محدود و بدون آسیب به رشد میوه کاهش پیدا کند. فایده دیگر چنین کاری این است که کم‌آبیاری تاج درخت را کوچکتر می‌کند و تاج کوچکتر به افزایش نفوذ نور منجر می‌شود و جوانه‌های میوه ده برای سال بعد افزایش می‌یابند. بنابراین در درختان میوه هسته‌دار با توجه به زمان رسیدن میوه، کم‌آبیاری در دو مرحله، شامل مرحله دوم رشد میوه (مرحله سخت‌شدن هسته) و نیز در دوره پس از برداشت انجام می‌شود. در دوره رشد سریع میوه (مرحله اول) و مرحله بزرگ و آب دارشدن آن (مرحله سوم رشد میوه) که دوره بحرانی به تنش آبیاری است، باید آبیاری به‌طور کامل و براساس نیاز آبی ناخالص انجام شود.
مدیریت کم‌آبیاری برای درختان هلو و شلیل
زمان رسیدن میوه‌های هسته‌دار با توجه به گونه و رقم از اوایل خرداد تا اوایل مهر متغیر است. به‌طور مثال، ارقامی از هلو که در خردادماه تا اوایل تیرماه می‌رسند، جزو ارقام زودرس هستند و ارقامی که در اواخر مردادماه و شهریورماه برداشت می‌شوند، جزو ارقام دیررس هستند.
ارقام زودرس
در ارقام هلوی زودرس مرحله دوم بسیار کوتاه است؛ بنابراین رشد سریع میوه تا زمان برداشت ادامه دارد. در این ارقام امکان اعمال مدیریت کم‌آبیاری در این مرحله وجود ندارد و کم‌آبیاری باید بعد از برداشت محصول انجام شود.
بنابراین در ارقام زودرس انجام آبياري کامل از زمان تشکيل ميوه تا زمان برداشت ضروری است؛ اما در دوره بعد از برداشت محصول به‌جز زمان گل انگيزي و تشکيل جوانه‌هاي گل در نيمه دوم مرداد تا اوايل شهريور با مديريت صحيح مي‌توان در مصرف آب صرفه‌جويي کرد. در ارقام زودرس، رشد قابل ملاحظه‌ای از درخت بعد از برداشت محصول اتفاق می‌افتد که کم‌آبی در این زمان نیاز به هرس را نیز کاهش می‌دهد. در صورت در دسترس بودن آب آبیاری، بهترین استراتژی این است که بعد از برداشت محصول 80 درصد نیاز آبی درخت تأمین شود (20 درصد کاهش آبیاری). در صورت محدودیت منابع آبی میتوان تنها 60 درصد نیاز آبی درخت را تأمین کرد (40 درصد کاهش آبیاری).
ارقام دیررس
برای کاهش تأثیرات کم‌آبی در ارقام دیررس باید کم‌آبیاری در مرحله دوم رشد میوه انجام شود و در مرحله سوم که ۴ تا ۶ هفته قبل از برداشت است، باید آبیاری کامل انجام شود. در این ارقام مي‌توان در مرحله دوم رشد ميوه (مرحله سخت‌شدن هسته) که حدود 4 تا ۵ هفته بعد از تشکيل ميوه است و حساسیت به تنش آبی در این دوره کمتر است، با انجام مدیریت کم‌آبیاری در حدود 40 تا 60 درصد نیاز آبی در مصرف آب صرفه‌جویی کرد. مرحله بعد از برداشت در ارقام دیررس که همزمان با تشکیل و تکامل جوانه‌های گل است، حساسیت بیشتری به تنش آبی در مقایسه با ارقام زودرس دارد و بهتر است که در این مرحله حدود 70 تا 80 درصد آبیاری کامل درختان در ارقام تأمین شود.
تنش آبی و نوسانات آبیاری یا آبیاری نامنظم (آبیاری زیاد بعد از بروز یک دوره تنش کم‌آبی) باعث بروز عارضه فیزیولوژیکی شکاف میوه و هسته می‌شود. تفاوت زیادی بین ارقام از نظر بروز این اختلال وجود دارد. به‌طوری که ناهنجاری شکاف هسته در ارقام زودرس بیشتر از ارقام میان‌رس و دیررس اتفاق می‌افتد. این عارضه در اثر تنش آبی در مرحله سخت شدن هسته و به دنبال آن آبیاری زیاد در مرحله رشد سریع میوه (مرحله سوم) اتفاق می‌افتد. همچنین تنش‌های آبی و گرما در اواخر تابستان اگر با زمان توسعه جوانه گل برای فصل بعد همزمان باشد، باعث بروز نقص دوقلویی میوه در فصل بعدی می‌شود. مرحله بحرانی برای به‌حداقل رساندن این خسارت‌ها، اواخر مرداد تا اوایل شهریور است. بنابراین در شرایط کم‌آبی، کاهش آبیاری از اواسط مرداد تا اواسط شهریور نباید شدید باشد؛ در صورتی که میتوان کم‌آبیاری بیشتری را در اواخر خرداد تا اواخر تیرماه در این ارقام انجام داد.
مدیریت کم‌آبیاری در درختان زردآلو
در ارقام زردآلو به‌دلیل زودرس بودن محصول، مرحله دوم بسیار کوتاه است؛ بنابراین رشد سریع میوه تا زمان برداشت ادامه دارد. مدیریت کم‌آبیاری باید بعد از برداشت محصول به‌صورت تنظیم شده انجام شود؛ بنابراین در ارقام زودرس انجام آبياري کامل از زمان تشکيل ميوه تا زمان برداشت ضروری است، اما در دوره بعد از برداشت به‌جز زمان گل انگيزي و تشکيل جوانه‌هاي گل (نيمه دوم مرداد تا اوايل شهريور) با مديريت صحيح و آبیاری به میزان 50 درصد نیاز آبی درختان، مي‌توان در مصرف آب صرفه‌جويي کرد.
مدیریت کم‌آبیاری در درختان گیلاس و آلبالو
در درختان گيلاس و آلبالو به‌دلیل زودرس بودن محصول، رشد سریع میوه تا زمان برداشت ادامه دارد و مرحله دوم رشد میوه (سخت‌شدن هسته) بسیار کوتاه است و امکان انجام مدیریت کم‌آبیاری در این مرحله وجود ندارد. بنابراین از زمان تشکيل ميوه تا قبل از برداشت محصول، آبياري باید به‌صورت کامل انجام شود؛ اما در مرحله بعد از برداشت به‌جز زمان تشکيل جوانه‌هاي گل (در اوایل مردادماه) مي‌توان با مديريت صحيح کم‌آبياري در مصرف آب صرفه‌جويي کرد. نحوه استفاده از محصول نیز در تصمیم‌گیری برای زمان انجام کم‌آبیاری دخیل است. به‌طوری که در ارقامی که برای تازه‌خوری استفاده می‌شوند، کاهش نیافتن اندازه میوه مهم است. بنابراین باید از تنش آبی در مرحله اول و سوم اجتناب شود؛ ولی برای ارقامی که به‌منظور فراوری استفاده می‌شوند، این حساسیت کمتر است. میزان آبیاری را در مرحله پس از برداشت گیلاس و آلبالو میتوان تا 50 درصد کاهش داد و از تنش شدید آبی در مرحله بعد از برداشت باید خودداری کرد.
مدیریت کم‌آبیاری در درختان آلو و گوجه
درختان گوجه بايد در زمان شروع رشد سريع ميوه (حدود اوايل خرداد) به‌صورت کامل آبياري شوند؛ اما بعد از اين مرحله درختان تحمل بيشتري به تنش آبي دارند و مي‌توان با انجام کم‌آبياري تنش آبي کمي به درختان گوجه وارد کرد، بدون آنکه تأثير معني‌داري در کاهش عملکرد، وزن و اندازه و ريزش ميوه داشته باشد. تنش شديد آبي در مرحله توسعه ميوه و به دنبال آن آبياري زياد باعث بروز ترکيدگي و شکاف ميوه‌ها مي‌شود. بعد از برداشت نيز مي‌توان تنش آبي کمی به درختان وارد کرد و در مصرف آب صرفه‌جويي کرد؛ ولي تنش شديد باعث ريزش برگ‌ها می‌شود. محدودکردن آبیاری در زمان پس از برداشت صرف‌نظر از تأثیرات سوء آن در بلندمدت، می‌تواند در باغ‌های تجاری که دچار کمبود آب آبیاری هستند، به‌عنوان ابزاری برای کنترل رشد رویشی به کار رود.