سرخرطومی حنایی خرما
تخم این حشره به شكل بیضی كشیده و به رنگ سفید شیری است. طول تخم بین 98/0 تا 26/2 میلی‌متر می‌باشد. لاروها ضخیم و بدون پا، به رنگ سفید شیری مایل به زرد و سر به رنگ قهوه‌ای متمایل به قرمز است. طول لارو 36 تا 47 و عرض 15 تا 19 میلی‌متر است. شفیره به رنگ شكلاتی و در داخل پیله‌ای كه از الیاف درختان خرما ساخته شده است، تشكیل می‌گردد. طول شفیره 27 تا 40 و عرض 13 تا 16 و طول پیله بین 46 تا 62 میلی‌متر می‌باشد. اندازه حشرات بالغ نر (19-42میلی‌متر) كوچكتر از ماده‌ها (26-40 میلی‌متر) بوده و به ر نگ قرمز مایل به قهوه‌ای (حنایی) تا قهوه‌ای تیره می‌باشد. خرطوم در نرها در قسمت پشتی و نوک یا قبل از نوک دارای موهای ضخیم و افراشته است كه در بیش از نصف طول خرطوم گسترش دارند كه در ماده‌ها قسمت پشتی خرطوم فاقد مو است.
خسارت سوسك سرخرطومی حنایی از درختان سالم تا مرده مشهود است. حشرات كامل سرخرطومی حنایی خرما به محل زخم‌های موجود برروی تنه درختان خرما جلب شده ودر روی زخم‌ها و یا محل اتصال تنه جوش و پاجوش به تنه اصلی تخمگذاری می‌كنند. لاروهای نوزاد پس از تفریخ شروع به تغذیه از قسمت‌های جوانه مركزی تنه‌جوش، دستجات آوندی تنه‌جوش و غلاف‌های تازه و لیفی نشده برگ درختان خرما كرده و راه خود را به داخل مغز درخت خرما باز می‌كنند. خسارت اصلی این آفت توسط مرحله لاروی ایجاد می‌گردد. لاروها ضمن تغذیه از دستجات آوندی جوانه مركزی و غلاف‌های تازه و لیفی نشده برد كانال‌هایی درجهات مختلط ایجاد می‌كنند. در اثر تغذیه از دستجات آوندی درجریان شیره گیاهی اختلال به وجود آمده و درختان آلوده حالت تشنگی نشان می‌دهند و برگ‌های تاج به سمت پایین آویزان می‌شوند. همچنین در اثر تغذیه لاروها از جوانة مركزی تنه جوش‌های خرما، تنه‌جوش‌های مزبور خشك شده و برگ‌های آن‌ها به رنگ سفید در می‌آیند. از سوراخ كانال‌های لاروی شیره تراوش شده و بوی خاص و مشمئزكننده‌ای از درختان آلوده به مشام می‌رسد. صدای تغذیه لارو نیز از فاصله نزدیك به صورت صدای خراطی قابل شنیدن است. در صورت بالا بودن جمعیت لاروها در داخل یك درخت كانال‌های لاروی به یكدیگر متصل شده و ایجاد حفره‌های بزرگی می‌كنند. به‌طوری كه حتی ممكن است در صورت بروز طوفان یا باد شدید درخت شكسته و قطع شود. تغذیه لاروها از جوانه انتهایی خرما باعث خشتك شدن درخت می‌گردد. لاروها پس از پایان دوران تغذیه از قسمت‌های داخلی مغز درختان خرما به سمت قسمت‌های خارجی‌تر تنه برگشته و بیشتر در پشت دمبرگ‌ها و در محل اتصال آن‌ها به تنه اصلی از الیاف جویده شده خرما پیله‌ای ساخته و در درون آن دوران پیش شفیرگی، شفیرگی و بخشی از حشره كامل را می‌گذرانند. حشرات كامل سرخرطومی حنایی خرما از قدرت پرواز نسبتا خوبی برخوردار می‌باشند. به علت تدریجی بودن تخم‌ریزی در حشرات ماده نسل‌های این آفت شدیدا همپوشانی داشته ودر تمام طول سال میتوان كلیه مراحل زندگی آفت را مشاهده نمود. در شرایت آب و هوایی شهرستان سراوان، این آفت در هر سال می‌تواند حداكثر تا سه نسل كامل به اضافه یك نسل ناتمام كه دوران تكاملی آن تا سال بعد ادامه می‌یابد، ایجاد كند. درطول ماه‌های سرد سال كه دما به كمتر از 20 درجه سلسیوس تنزل می‌یابد، تخم‌ریزی و تفریخ تخم‌های این آفت دچار وقفه و اختلال گردیده و ر شد و نمو لاروها نیز كند می‌شود. اما در اواخر زمستان با افزایش دما بر فعالیت‌های حیاتی و رشد و نمو مراحل مختلط زندگی آفت افزوده می‌شود.
حشرات نر این آفت نوعی فرومون تجمعی تولید و پخش می‌كنند كه تركیب اصلی آن فروژینئول می‌باشد و موجب جلب سایر افراد همگونه از هر دو جنس ماده و نر می‌شود. فرومون به تنهایی برای حشرات كامل این آفت جلب كنندگی كمی دارد اما كاربرد مغز درخت خرما به همراه آن به شدت موجب تشدید جلب كنندگی می‌شود. حشرات ماده سرخرطومی حنایی خرما تخم‌های خود را به صورت تدریجی در طول مدت نسبتا طولانی زندگی خود می‌گذارد. بنابراین در هر زمان كه به و سیله تله‌ها جلب و شكار شوند، از تخم‌ریزی بیشتر آن‌ها و در نتیجه ایجاد خسارت به وسیله لاروهای نسل بعد جلوگیری خواهد شد.
شکل1-چرخه زندگی آفت سرخرطومی حنایی خرما
علائم خسارت و شناسایی درختان آلوده
آشنایی كلیه نخل‌داران با این آفت و ردیابی مستمر نخلستان‌های كشور برای اطمینان از عدم آلودگی در آن‌ها ضروری است. علائم شناسایی درختان آلوده شامل علائم بینایی، شنوایی و بویایی است كه به شرح زیر می‌باشد.
علائم بینایی:
-
وجود سوراخ‌های كوچك روی تنه همراه با تراوش شیره چسبنده قهوه‌ای رنگ از آن‌ها.
-
وجود بقایای آفت از قبیل پیله، پوسته شفیرگی و الیاف جویده شده در محل انشعاب برگ‌ها، تنه جوش‌ها و شكاف‌ها
-
خشك شدن تنه جوش و سفید شدن برگ‌های آن (در صورت آلودگی تنه‌جوش)
-
مشاهده حالت تشنگی در درختان به صورت آویزان شدن برگ‌های تاج به سمت پایین وتغییر رنگ برگ‌ها به صورت سبز روشن مایل به زرد
علائم شنوایی:
در صورتی كه آلودگی از مرحله اولیه گذشته باشد، صدای تغذیه لاروها از فاصله نزدیك و با گذاشتن گوش بر روی تنه و یا با استفاده از گوشی پزشكی به صورت صدای خراطی شنیده می‌شود. اخیرا نیز از سنسورهای حساس به صدا نیز در برخی كشورها استفاده می‌شود كه البته به دلیل اینكه صداهای دیگر در نخلستان با صدای تغذیه لارو همراه می‌شود، این روش محدودیت‌هایی دارد.
علائم بویایی:
بوی مخصوص و مشمئزكننده كه در اثر فعالیت میكرو ارگانیسم‌ها بر روی شیره درخت و فضولات لاروی ایجاد می‌شود. همچنین با ا ستفاده از سگ‌های تربیت شده و شرطی نمودن آن‌ها به این بو میتوان درختان آلوده را شناسایی نمود.
دستورالعمل
طولانی بودن مرحله لاروی و نیز تغذیه لاروها از بافت داخلی درخت خرما موجب شده است كه شناسایی درختان آلوده در مراحل ابتدایی آلودگی میسر نشود و زمانی علائم خسارت مشهود می‌شود كه نخل دچار آسیب جدی شده است. كنترل موفقیت آمیز این آفت با كاربرد روش‌های مختلط قرنطینه، پیشگیری و درمان در قالب یك برنامه مدیریت تلفیقی امكان‌پذیر خواهد بود.
الف- رعایت موازین قرنطینه:
برای جلوگیری از گسترش آفت، لازم است از انتقال اندام‌های مختلط درختان خرما به خصوص نهال‌های خرما از مناطق آلوده داخل كشور و همچنین سایر كشورهای همسایه آلوده به آفت به سایر مناطق خرماخیز جلوگیری شود.
ب- روش‌های پیشگیری:
1-جلوگیری از ایجاد زخم در روی نخیلات: زخم‌های روی درختان معمولا در نتیجه خسارت سایر آفات مانند سوسك‌های كرگدنی و نیز بر اثر ضربات داس و تبر ایجاد می‌شود كه با كنترل آفات مزبور و ممانعت از ایجاد هر گونه صدمه روی درختان میتوان از جلب آفت به محل زخم‌ها و درنتیجه آلودگی‌های جدید جلوگیری نمود.
2-پانسمان زخم‌ها: زخم‌های ناشی از هرس و صدمات وارده به درخت توست خمیر گچ پانسمان گردد. از به كار بردن گل برای پوشاندن زخم‌ها خودداری شود زیرا كه گل پس از خشك شدن ترک خورده و محلی را برای تخم‌ریزی آفت فراهم می‌كند.
3-هرس صحیح درختان در زمان مناسب: بهترین زمان هرس برگ، تنه جوش و پاجوش در ماه‌های سرد سال می‌باشد. در بازه زمانی از سال كه بیشینه دما كمتر از 20 درجه سلسیوس می‌باشد بایستی عملیات هرس و جداسازی پاجوش و تنه‌جوش صورت گیرد. چناچه در مناطقی بیشینه دما همیشه و در تمام طول سال بالاتر از 20 در جه سلسیوس می‌باشد، بایستی بلافاصله محل‌های هرس با خمیر گچ پوشانده شود.
4-رعایت فاصله كاشت مناسب بین درختان خرما: در این مورد لازم است تا از توسعه نخلستان‌ها به روش سنتی جلوگیری به عمل آمده و كاشت درختان خرما با رعایت موازین دقیق باغبانی و فاصله مناسب (معمولا 8 متر) صورت گیرد به طوری كه درمحیط نخلستان امكان تهویه فراهم باشد.
5-جلوگیری از آبیاری بی‌رویه نخلستان‌ها: این آفت در نخلستان‌های با رطوبت بالا فعالیت بیشتری دارد.
6-عدم كاشت توام سایر محصولات با نیاز آبی بالا در نخلستان‌ها
7-ستوزاندن درختان آلوده غیرقابل درمان: برای سوزاندن درختان آلوده غیرقابل درمان بایستی ابتدا تنه درخت با اره موتوری به صورت طولی برش‌زده شود و سپس سوزانده شود تا تمامی مراحل مخفی در تنه از بین برود.
8-ارقام مقاوم: بر اساس پژوهش به عمل آمده در شهرستان سراوان، حساس‌ترین ارقام به سرخرطومی حنایی خرما درختان رقم های مضافتی و هلیل ته می باشند. ارقام مقاوم‌تر خرما به ترتیب شامل زردان، پیمازو، مردارسنگ، شاهانی، ربی و استعمران می‌باشند.
9-ردیابی آفت: به منظور پیشگیری از گسترش آفت در مناطق غیرآلوده و یا مشكوک به آلودگی تله‌های فرومونی استفاده می‌شود. در مناطق غیرآلوده و مشكوک به آلودگی، این تله‌ها با تراكم یك تله در 100 هكتار یا به فا صله 1 تا 2 كیلومتری نصب شود و به محض شكار اولین حشرات سرخرطومی، عملیات ردیابی جهت شناسایی و درمان درختان آلوده انجام شود.