نماتدهاي ريشه‌گرهی پسته
درخت پسته يکی از درختان مناسب براي کشت در مناطق خشک و بیابانی با حداقل نیازهاي زيستی میباشد. بیش از 600 هزار هکتار از اراضی ايران با تولیدي بیش از 360 هزار تن، سطح زيرکشت درختان پسته میباشد. تاکنون در حدود 30 بیماري از باغات و درختان پسته در سراسر جهان گزارش شده است. نماتدهاي ريشه‌گرهی Meloidogyne .spp به صورت گسترده در سطح باغات پسته پراکنده بوده و موجب کاهش کمیت و کیفیت محصول می‌گردند.گونه‌هاي مختلف نماتد Meloidogyne.spp از مهمترين نماتدهاي انگل و جزو يکی از پنج بیماري گیاهی مهم جهان به شمار می‌روند. اولین بار نماتد ريشه‌گرهی از باغات پسته رفسنجان گزارش شده‌است.
يکی از روش‌هاي کنترل نماتد ريشه‌گرهی استفاده از مواد آلی ضايعات و يا پسماندهاي کشاورزي میباشد. براي مثال میتوان به باگاس، ملاس نیشکر، ملاس چغندرقند، کمپوست قارچ خوراکی، ورمی‌کمپوست و کیتین صنعتی اشاره کرد.
باگاس يکی از پسماندها يا ضايعات تولید شکر از گیاه نیشکر میباشد. میزان تولید باگاس در ايران حدود 2 میلیون تن است. متأسفانه بخش زيادي از باگاس تولیدي استفادهاي نداشته و عموما بصورت خودبخودي يا عمدي سوزانده می‌شود. ملاس محصول جانبی چسبناک و قهوه‌اي رنگی است که در جريان تولید شکر از چغندرقند و نیشکر به وجود می‌آيد. تولید ملاس به طور متوسط در سال‌هاي 1370 تا 1377 به میزان 430356 تن بوده‌است، از کل ملاس تولیدي کشور به طور متوسط حدود 200 هزار تن به مصرف رسیده و حدود 150 هزار تن به هدر می‌رود.
شکل1- نماتدهاي ريشه‌گرهی پسته
در بررسی انجام شده در گلخانه‌هاي گل میخک کشور کنیا با استفاده از باگاس نیشکر و چريش تعداد گال‌هاي نماتد ريشه‌گرهی به ترتیب 53 و 69 درصد کاهش یافته است. استفاده از باگاس به مقدار 4000 کیلوگرم در هکتار قبل از کشت گوجه فرنگی باعث کاهش تعداد گال‌هاي نماتد Meloidogyne.spp تا 22 درصد شده و اين کاهش بعد از 150-100 روز به 90 درصد رسیده است. استفاده از ملاس نیشکر همراه با اوره نیز موجب افزايش کنترل نماتد M. arenana شده است.
پوسته سه لايه تخم نماتدها، محل مناسبی براي حمله قارچ‌هاي متعدد انگل نماتدها است. اين قارچ‌ها با ايجاد مکینه (Appressorium) و میخ رخنه همراه با فشار مکانیکی تخم‌ها را سوراخ می‌کنند. پارهاي ديگر از قارچ‌ها از طريق ترشح آنزيم‌هاي خارج سلولی مانند کیتیناز و پروتئاز پوسته تخم را تجزيه می‌کنند. منبع اصلی کیتین، پوست سخت پوستان (از قبیل میگو و خرچنگ‌ها)، حشرات و ديواره سلولی قارچ‌ها میباشد. کیتین و فرآورده‌هاي آن به علت نوع خاص ساختار شیمیايی خود قادر به کنترل عوامل بیماريزاي گیاهی می‌باشند. آن‌ها به طور مستقیم يا غیرمستقیم بر اين عوامل اثر گذاشته و يا موجب فعال‌سازي ساز و کارهاي دفاعی گیاه می‌شوند. از طرف ديگر افزودن آن‌ها به خاک پیرامون ريشه گیاه موجب افزايش فعالیت و رشد ساير میکروارگانیسم‌هاي داراي آنزيم کیتیناز شده که نقش مهمی در کاهش جمعیت عوامل بیماريزاي گیاهی ايفا می‌کنند. اين مواد جايگزين با استقرار میکروارگانیسم‌هاي مفید از قبیل میکوريزها و ريزوبیوم‌ها موثر هستند. از طرف ديگر اثر تنظیم کنندگی آن‌ها بر روي فعالیت‌هاي گیاهی از قبیل افزايش جوانه‌زنی بذر، رشد گیاه و تولید محصول محرز میباشد.
کوتیکول لاروهاي سن دوم چهارگونه مختلف نماتد گره‌ريشه Meloidogyne.spp شبیه به هم بوده و داراي شش لايه مجزا واقع در سه ناحیه مشخص شامل يک کورتکس سه لايه خارجی، يک ناحیه میانی دو لايه و يک ناحیه منقوش قاعده‌اي. تعداد از قارچ‌هاي انگل قادرند ضمن عبور از اين لايه‌ها موجب غیرفعال شدن آن‌ها گردند.
دستورالعمل
کنترل نماتد ريشه‌گرهی در درختان پسته، بسته به جمعیت نماتد در گرم خاک، بافت و ساختمان خاک، عمق ريشه، سن درخت، نوع پايه و پیوندک، اسیديته خاک و پارهاي از مشخصات شیمیايی خاک متغیر بوده که می‌بايست با مشاوره کارشناس خبره در اين زمینه و در زمانبندي خاص خود انجام گیرد.
پس از تشخیص آلودگی درختان به نماتد ريشه‌گرهی توسط کارشناس زبده، میتوان با يکی از روش‌هاي غیرشیمیايی زير که متکی بر استفاده از مواد آلی حاصل از ضايعات و يا پسماندهاي کشاورزي است اقدام نمود. هر سال میتوان در ابتداي فصل رشد و قبل از گلدهی درختان پسته در فصل بهار در ماه‌هاي فروردين و ارديبهشت و در انتهاي دوره رشد و برداشت محصول در ماه‌هاي شهريور و مهر بسته به دسترسی باغدار با يکی از روش‌هاي توصیه شده زير نسبت به مديريت جمعیت و خسارت نماتد ريشه‌گرهی اقدام نمود.
1) کیتین صنعتی به میزان 129 گرم در مترمربع
2) باگاس به اضافه مالس نیشکر 5 % به نسبت 1:3 به میزان 400 گرم در متر مربع
نکته قابل توجه اينکه باگاس تهیه شده را بايد به مدت يک هفته خشک کرده و سپس به قطعات يک سانتی‌متري خرد کرد. همچنین مالس تهیه شده را با آب معمولی به غلظت 5 % رقیق کرده و به نسبت مورد نظر با مواد خشک مخلوط و پس از افزودن يک درصد وزنی آب به آن، درون کیسه‌هاي پلی‌اتیلنی ريخته و درب آن‌ها را محکم بسته وپس از قرار دادن آن‌ها به مدت يک‌ماه در محیطی با دماي 27-25 درجه سلسیوس به مقدار لازم به خاک درختان پسته به خصوص در محل رشد ريشه در سطح سايه‌انداز آن‌ها به خصوص در اطراف قطره چکان‌ها و يا محل چال کود و يا نوار کود اضافه و به طور کامل با خاک مخلوط نمود. در صورت دسترسی به نمونه‌هاي تجاري پودر پوست خرچنگ (Crab Meal) يا پودر پوست میگو (Shrimp Meal) میتوان براي هر متر مربع سطح سايه‌انداز به ترتیب 400 و 150 گرم استفاده نمود..