آشنایی با زراعت برنج

مشخصات گیاه‌شناسی برنج

برنج با نام علمی (Oryza sativa) از خانواده گندمیان است. ساقه برنج راست، استوانه‌ای و تو خالی است. ارتفاع ساقه به 60 تا 200 سانتیمتر می‌رسد. برنج علاوه بر ساقه اصلی، 4 تا 5 ساقه فرعی دارد. برگ‌های برنج به صورت متناوب در دو ردیف در دو طرف ساقه قرار گرفته‌اند. برگ برنج دارای غلاف است. همچنین برنج مانند گندم، دارای گل آذین خوشه‌ای می‌باشد که دانه‌ها در آن قرار می‌گیرند. سنبلچه‌های برنج به صورت غیر فشرده روی محورهای اصلی و فرعی گل آذین قرار می‌گیرد. میوه برنج دارای غلافی سفید رنگ، قهوه‌ای، کهربایی، قرمز یا بنفش است که این میوه را به همراه غلاف آن، شلتوک می‌نامند. برای قابل استفاده شدن برنج برای انسان، باید شلتوک را پوست کنند، یعنی غلاف را از دانه جدا کرد.

جدول 1- مشخصات گیاه‌شناسی برنج

شکل1- آشنایی با بوته، برگ، خوشه و دانه گیاه برنج

کاشت

بهترین زمان شخم اول در اوایل دی ماه می‌باشد. شخم اول را به بهار موکول ننمائیم چون باعث شدید عملکرد برنج می‌شود. این شخم را در جهت شمالی-جنوبی (مسیر حرکت تیلر از شمال به جنوب مزرعه و برعکس باشد) و با عمق 15 تا 18 سانتیمتر انجام می‌شود. حدود 3 تا 7 روز قبل از هر شخم مزرعه را آب‌تخت می‌نماییم. تاریخ 20 تا 30 فروردین زمان مناسب برای شروع آماده‎سازی خزانه شامل شخم اول، دوم، سوم، مرزبندی، تسطیح، کودپاشی و ایجاد جوی و پشته می‌باشد. برای تقویت خاک خزانه پس از آماده سازی اولیه مقدار 20 تا 40 گرم اوره و پتاس و 10 تا 20 گرم فسفات آمونیوم در هر مترمربع خزانه پاشیده و با خاک مخلوط می‌نماییم. شرایط پشته‌ها در خزانه‌های سنتی، قبل از بذر پاشی، سطح پشته‌ها کاملا خشک باشد و در خزانه‎های جوی و پشته‌ای، هنگام آخرین ماله‌کشی سطح پشته‌ها مانند ژله تکان بخورد.

تقریبا همزمان با آماده سازی خزانه، بذور را هم برای جوانه‌دار شدن آماده می‌کنیم. ابتدا بذور را با آب نمک شستشو داده و سپس برای از بین رفتن نمک چندین بار بذر را با آب معمولی می‌شوییم. سپس آن را به مدت 24 ساعت برای جذب آب در آب قرار می‌دهیم و بعد بذور را از آب خارج و در داخل کیسه ریخته و در اطاقکی نسبتا گرم قرار داده و هر روز چند بار با آب ولرم (حدود 37 درجه) آن را آبیاری نموده و با هر بار آبیاری کیسه حاوی بذر را تکان داده تا هوا بخوبی در آن جریان یابد. با این کار پس از 3 تا 4 روز بذور جوانه‌دار شده و آماده بذرپاشی می‌باشد.  

بهترین زمان بذرپاشی بذور جوانه‌دار شده 25 فروردین تا 5 اردیبهشت ماه می‌باشد (20 تا 25 روز قبل از محدوده مناسب نشاکاری). پس از دو برگی شدن نشاها در خزانه، برای هوادهی فقط دو طرف قسمت کم عرض پلاستیک روی پشته‎ها را بالا آورده و در هوای بسیار هوای بسیار گرم می‎توانیم در جهت عکس باد، پلاستیک را تا مقدار بیشتری بالا بیاوریم. همچنین برای خنک نمودن مزرعه در این شرایط، در روز خزانه را آبتخت می‌نمائیم. در روزهای گرم و شب‌های سرد، در شب خزانه را به صورت راکد آب تخت می‌نماییم (شب آب). در صورت مشاهده زردی در برگ‌های پایینی نشا می‌توانیم برای رفع کمبود کود، در غروب قبل از ریزش شبنم مقدار 10 تا 20 گرم اوره را پس از آب‌تخت نمودن مزرعه و به صورت راکد استفاده نماییم. پلاستیک‌ها تا حدود 5 روز قبل از کندن نشاها روی پشته‌ها باقی بماند.

شخم دوم را حدود 30 فروردین تا 15 اردیبهشت  ماه در جهت عکس شخم اول (جهت شرقی-غربی) انجام می‌دهیم (حدود 15 روز قبل از محدوده مناسب نشاکاری برای کاهش علف‌های هرز و افزایش عملکرد برنج).

مناسب‌ترین زمان شخم سوم بسته به محدوده مناسب نشاکاری از 12 تا 25 اردیبهشت می‌باشد (سه تا پنج روز قبل از نشاکاری). مهمترین مسئله در ارتباط با این شخم، تسطیح کامل کرت‌ها می‌باشد که اخیرا در بعضی از کشورها به دلیل حساسیت آن، در این مرحله از ماشین‌های مجهز به اشعه لیزر (برای افزایش در دقت تسطیح) استفاده می‌شود. تسطیح مزرعه موجب یکنواختی رشد برنج و کنترل بهتر علف‌های هرز و همچنین یکنواختی در مصرف آب و بالا بردن راندمان آبیاری و تسهیل در مدیریت آب می‌شود.

پس از انجام شخم سوم و تسطیح مزرعه، قبل از نشاکاری از علفکش‌های رایج مانند رونستار و ماچتی به میزان 3 تا 6 لیتر در هکتار استفاده می‌نماییم. ثابت شده است که مصرف علفکش در مزرعه قبل از نشاکاری بهتر از پاشیدن آن بعد از نشاکاری است.

بهترین زمان نشاء کاری محدوده بین 15 تا 30 اردیبهشت می‌باشد. تراکم کلی، مناسب برای برنج با ماشین نشاءکار  حدود 16 تا 22 بوته در مترمربع ذکر شده است. تعداد بوته مناسب در هر کپه کمتر از 3 و بیشتر از 5 نباشد.

شکل 2- کاشت نشاء برنج در مزرعه

داشت

پس از شخم سوم و تسطیح مزرعه، سریعاً اقدام به کودپاشی می‌نماییم. برای مصرف کودها پس از آزمایش خاک، مقدار توصیه شده استفاده می‌گردد. درصورت استفاده کلی و بدون آزمایش خاک می‌توانیم مقدار 200 تا 250 کیلوگرم اوره و پتاس به همراه 100 کیلوگرم فسفات در هکتار نماییم. کود اوره و پتاس برای ارقام اصلاح شده در سه زمان با سه تقسیط، 50 درصد قبل از نشاکاری با بقیه کودها مصرف و زمان مصرف 50 درصد مابقی را بعداً اعلام می‌داریم. مقدار کود اوره، پتاس و فسفات برای ارقام محلی هر کدام به میزان 100کیلوگرم در هکتار می‌باشد که زمان مناسب مصرف هر سه کود مخصوصاً کود اوره برای ارقام محلی برای جلوگیری از ورس و بلاست، قبل از نشاکاری می‌باشد. بهترین زمان برای پاشش کودها در مزرعه دقیقا 20 دقیقه بسیار مهم بعد از تسطیح مزرعه توسط تیلر و یا هر وسیله دیگر می‌باشد که هنوز آب گل آلود بوده و گل تهنشین نشده و با پاشش کود، کود با دوغ آب ایجاد شده مخلوط و به زیر خاک می‌رود. چنانچه بعد از این زمان کود را مصرف نماییم دوغ آب ایجاد شده صاف، و لایه صابونی مانند را روی سطح خاک ایجاد و مانع فرورفتن کود به داخل خاک شده و بنابراین کود روی سطح خاک می‌ماند.

 قبل از وجین و بعد از قطع آب، زمانی که آب کاملا راکد شد، حدود 25 درصد مابقی کود اوره و پتاس را برای ارقام اصلاح شده به خاک اضافه می‌نماییم و سپس وجین را انجام می‌دهیم.

مناسبت‌ترین زمان وجین حدود 20 تا 25 روز پس از نشاکاری است یعنی حدود 5 تا 20 خرداد ماه (بسته به محدوده مناسب نشاکاری). تمیز نگه داشتن شالیزار از علف‌های هرز 30 روز پس از نشاکاری برای بوته‌های
جوان برنج بسیار مهم است. پس از وجین مزرعه را خشکی می‌دهیم.

چنانچه ارقام اصلاح شده کاشته‌ایم حدود 45 روز بعد از نشاکاری (از اول تیر تا 15 تیر ماه بسته به محدوده مناسب نشاکاری) اقدام به قطع مرحله دوم آب می‌نماییم. بعد از قطع آب و ثابت شدن حرکت آن، مقدار 25 درصد مانده کود اوره و پتاس را به خاک اضافه می‌نماییم و خشکی را بسته به شرایط خاک مزرعه حدود 3 تا 5 روز ادامه و سپس آبیاری را شروع می‌کنیم.

چنانچه نشاکاری در 15 اردیبهشت ماه و رقم حدوداً 90 روزه باشد ظهور خوشه مزرعه در محدوده 10 تا 15 تیرماه می‌باشد. حدود 15روز قبل و 15روز بعد از ظهور خوشه آب مزرعه را قطع ننمائیم که برنج بیشترین نیاز آبی را در این مدت دارد. البته در این مدت مواظب شل شدن زیاد خاک باشیم تا باعث ورس یا خوابیدن شالی نگردد.

شکل 3- شالیزار برنج

برداشت

چنانچه نشاکاری در 15 اردیبهشت و رقم کاشته شده 90 روزه باشد، تاریخ برداشت محدوده بین 12 تا 17 مرداد ماه می‌باشد. برداشت در بقیه ارقام به طول دوره رشد رقم وابسته است. زمان برداشت با داس زمانی است که 90-95 درصد خوشه‌ها رسیده و زمان برداشت با ماشین را می‌توان کمی بیشتر صبر کرد (زیادی رسیدن باعث ریزش دانه و ورس نشود). پس از برداشت، خوشه‌ها را در مکانی خشک و سرپوشیده قرار داده و سپس خرمن می‌نماییم. خوشه‌های برداشت شده را زیر پلاستیک و یا پوششی مانند این قرار ندهید چون رطوبت موجود در خوشه و ساقه‌ها در زیر پلاستیک عرق نموده و باعث خیس شدن آن‌ها می‌شود.

بعد از برداشت برنج اگر تصمیم به کشت محصولات دوم داریم اقدام به کاشت آن و درخصوص رتون نیز پس از آبیاری اولیه اقدام به پاشیدن 50 کیلوگرم کود اوره در هکتار می‌نماییم. چنانچه مزرعه شما به هر دلیل برای این دو منظور مورد استفاده قرار نمی‎گیرد ترتیبی اتخاذ نمایید که علف‌های هرز یک ساله خوب رشد نموده و در حفظ آن برای افزایش ماده آلی خاک بکوشید. به دلیل اینکه این علف‌های هرز در جذب و نگهداری عناصر غذایی مانده از سال قبل بسیار مفید می‌باشد و پس از به زیر خاک رفتن با شخم اول پوسیده و تجزیه شده و عناصر جذب شده در اختیار نشاء برنج سال بعد قرار می‌گیرد.

شکل 4- برداشت دستی شلتوک برنج