آشنایی با ضدعفونی کردن بستر کشت در گلخانه (قسمت دوم)

2-ضدعفوني كردن با مواد شيميايي

متيل‌برومايد، پرمصرف‌ترين و درعين‌حال خطرناكترين تركيب شيميايي مورد استفاده براي ضدعفوني كردن خاك است؛ چنانچه استفاده از اين ماده از سال 2005 ميلادي در برخي از كشورها، مانند آمريكا و اروپا، ممنوع شده است. اين گاز براي بيشتر كشت‌هاي گلخانه‌اي (غير از گياهان حساس به بر، مانند ميخك) قابل استفاده است.

گاز متيل‌برومايد در اثر فشار در داخل سيلندر، به صورت مايع وجود دارد كه پس از خروج از سيلندر به صورت گاز منتشر مي‌شود و در بين خلل و فرج خاك نفوذ مي‌كند. در اين روش، پس از آبياري زمين (رطوبت خاك در حد ظرفيت زراعي)، شخم عميق و خرد كردن كامل كلوخه‌ها، سطح خاك به طور كامل با پلاستيك پوشانده مي‌شود. سيلندر گاز متيل‌برومايد بر روي ترازويي در بيرون گلخانه قرار مي‌گيرد و به‌وسيله لوله‌هاي مخصوص به زير پوشش پلاستيكي تزريق و با كاهش وزن سيلندر، ميزان گاز تزريق شده محاسبه مي‌شود؛ چون اطراف پلاستيك مسدود است گاز متيل‌برومايد به‌تدريج در عمق خاك نفوذ مي‌كند و قسمت اعظم حشرات، عوامل بيمـاري‌زا، نماتدها و بذور علف‌هاي هرز را از بين مي‌برد. مقدار مصرف متيل‌برومايد در خاك‌هاي سبك، 40 گرم و در خاك‌هاي نسبتا متوسط، 45گرم در هر مترمربع (تا عمق 30 سانتي‌متر) است. لازم به ذكر است كه حداقل درجه حرارت خاك در عمق 20 سانتي‌متري خاك بايد 12درجه سانتي‌گراد باشد؛ هرچه درجه حرارت خاك بالاتر باشد، نفوذ گاز در خاك و كارايي آن بهتر خواهد بود؛ دماي 21-18 درجه سانتي‌گراد براي ضدعفوني كردن ايده‌ال است. در صورت پائين بودن دما، زمان لازم براي انجام ضدعفوني افزايش و كارايي آن كاهش مي‌يابد؛ رطوبت خاك نيز در هنگام عمل ضدعفوني، بايد در حد ظرفيت مزرعه باشد. به هر حال به علت خطرناك بودن اين روش، استفاده از آن حتما بايد با مشورت متخصصان اداره حفظ نباتات انجام شود.

شکل1- ضدعفونی بستر خاک با مواد شیمیایی

پوشش پلاستيكي بايد 48ساعت بر روي بستر بـاقي بمانـد و بعـد از برداشـتن پلاسـتيك و تهويه هواي گلخانه، ميتوان بعد از 10روز اقدام به كشت گيـاه نمـود. از بـين بـردن نماتـدها از اهميت فوقالعادهاي برخوردار است. خاك بايد بـه طـور كامـل و صـحيح ضـدعفوني شـود، زيـرا نماتدها به شدت باعث ضعيف شدن گياه و كاهش عملكرد محصول ميگردند.

قبل از كشت گياهان در گلخانه، بايد از كارايي عمل ضدعفوني اطمينان حاصـل شـود؛ بـراي اين منظور ميتوان قبل از انجام ضدعفوني، يك ميوه پرتقال پوسيده را، كه كپكها نيـز بـر روي آن رشد كردهاند، در زير پلاستيك قرار داد؛ بعد از پايان عمل ضـدعفوني و برداشـتن پلاسـتيك، كپكهاي روي ميوه بايد از بين رفته باشند و هيچ علف هرزي نيز در زير پلاستيكها رشد نكرده باشد، در غير اين صورت بايد در كارايي ضدعفوني شك كرد.

كلروپيكرين ماده شيميايي ديگري است كه با نام گاز اشك‌آور شناخته شده است و در پرورش ميخك استفاده مي‌شود (به علت حساسيت ميخك به بر، استفاده از متيل‌برومايد امكان پذير نيست). اين ماده پس از ورود به بستر كشت، به صورت گاز در مي‌آيد و داخل خلل و فرج آن نفوذ مي‌كند و ميزان مصرف آن، 148-180 سانتي‌متر مكعب به ازاي هر متر مكعب از بسـتر كشت، يا 5/5 كيلوگرم به ازاي هر 100 مترمربع است. قبل از انجام ضدعفوني خاك بايد آبياري شده، سپس شخم‌زده و نرم شود و پس از مصرف كلروپيكرين، بستر كشت به مدت 24 ساعت با پلاستيك پوشانده شود؛ دماي بستر در زمان عمل ضدعفوني، بايد بالاي 15 درجه سانتي‌گراد باشد و پس از پايان ضدعفوني كردن خاك نيز، 21-10 روز زمان لازم است تا بتوان در آن كشت و كار نمود. اين سم قادر است حشرات، عوامل بيماري‌زا، بذر علف‌هاي هرز و نماتدها را از بين ببرد.

چون متيل‌برومايد گازي بي‌رنگ و بي‌بو است، آن را با كلروپيكرين تركيب مي‌كنند (98 درصد متيل برومايد و 2درصد كلروپيكرين)؛ مصرف مخلوط اين دو گاز بهتر از مصرف هر يك از آن‌ها به تنهايي است؛ اين تركيب به ميزان 5/4كيلوگرم در 100متر مربع مورد استفاده قرار مي‌گيرد.

واپام (متام‌سديم) نيز، تركيب شيميايي ديگري است كه در ضدعفوني كردن خاك به كار مي‌رود؛ اين تركيب به صورت مايع و قابل حل در آب است و ميتواند نماتدها، بيشتر قارچ‌ها و علف‌هاي هرز را كنترل نمايد. 100ميلي‌ليتر از سم واپام را در 10ليتر آب حل و بر روي 10متر مربع از خاك گلخانه پخش مي‌كنند و پس از انجام ضدعفوني، تا عمق 15سانتي‌متر از بستر كشت آبياري مي‌شود تا واپام در خاك محبوس شود؛ اگر پس از ضدعفوني كردن، سطح خاك با پلاستيك پوشانده شود و دماي خاك نيز بالا باشد، كارايي آن بسيار خوب خواهد بود. سه هفته بعد از عمل ضدعفوني، گلخانه قابل كشت است.

قبل از كشت بذر، قلمه، نشا يا گياه در خاك ضدعفوني شده با تركيبات شيميايي، بايد بقاياي مواد شيميايي در خاك آزمايش شود؛ براي اين منظور مقداري از خاك ضدعفوني شده را داخل يك ظرف شيشه‌اي ريخته، سپس مقداري بذر شاهي يا كاهو را در يك پارچه مرطوب پيچيده و در داخل شيشه و بر روي سطح خاك ضدعفوني شده قرار مي‌دهند و آن را محكم مي‌بندند؛ در شرايط عادي، بذر سالم شاهي يا كاهو بايد در مدت 24ساعت جوانه بزند، در غير اين صورت نشانه وجود مواد سمي در خاك است و براي از بين رفتن بقاياي گاز متيل برومايد، بايد بيشتر منتظر ماند.

زماني كه گياهان به صورت گلداني پرورش داده مي‌شوند، براي انجام ضدعفوني، حجم خاك مورد نياز گلخانه در اتاقكي جمع‌آوري مي‌شود و پس از عمل پلاستيك‌كشي بر روي سطح خاك، ضدعفوني با گاز انجام خواهد شد؛ اين عمل، به‌خصوص در پرورش صيفي‌جات گلخانه‌اي، توصيه مي‌شود؛ زيرا در اين حالت حجم بسيار كمتري از خاك (در مقايسه با ضدعفوني كل بستر گلخانه) ضدعفوني مي‌شود و به علت كنترل بهتر رطوبت و دماي خاك، كارايي عمل ضدعفوني افزايش مي‌يابد؛ از طرف ديگر ميزان گاز مصرفي نيز كاهش مي‌يابد. از ديگر مزاياي اين روش آن است كه 3هفته قبل از پايان برداشت محصول، مقدار خاك مورد نياز براي گلدان‌ها در اين اتاقك، ضدعفوني مي‌شود و به محض پايان برداشت محصول و خارج كردن بقاياي گياهي و ضدعفوني كردن گلدان‌ها با هيپوكلريت سديم، خاك ضدعفوني شده موجود در انبار گلدان‌زني و به داخل گلخانه منتقل مي‌شود و ميتوان كشت جديد را آغاز كرد كه اين عمل باعث 2-3 هفته صرفه‌جويي در زمان خواهد شد. اگر همزمان با اين عمل، نشاهاي مورد نياز نيز در داخل اتاقك پرورش نشاء آماده شده باشند (مرحله 4-5 برگي)، به ميزان 5-6 هفته در زمان صرفه‌جويي خواهد شد.

ضدعفوني كردن با استفاده از گرماي خورشيد

ضدعفوني كردن خاك با مواد شيميايي، مانند متيل‌برومايد، باعث آلودگي زيست‌محيطي مي‌شود و براي انسان بسيار خطرناك است و به همين دليل، استفاده از اين تركيب در سال 2005 در 11 كشور توسعه‌يافته ممنوع شد و تا سال 2015 ميلادي در كشورهاي در حال توسعه نيز ممنوع خواهد شد؛ بنابراين بايد به دنبال روش‌هايي بود كه آلودگي زيست محيطي نداشته باشند. ضدعفوني كردن خاك با بخار آب، به علت گران بودن براي همه گلخانه‌داران قابل استفاده نيست. روش ساده‌تر، ارزان‌تر و بدون آلودگي ديگري وجود دارد كه كاملا غيرشيميايي است و به دليل عدم آلودگي محيط‌زيست، طرفداران زيادي، به‌خصوص در كشت‌هاي ارگانيك ،پيدا كرده است. در اين روش، كه ضدعفوني با نور خورشيد يا سولاريزيشن ناميده مي‌شود، دماي خاك با استفاده از انرژي گرمايي خورشيد تا حد كشنده افزايش مي‌يابد و سبب از بين رفتن بذور علف‌هاي هرز، حشرات، عوامل بيماري‌زا و كاهش جمعيت نماتدها مي‌شود. در روش مزبور، پس از آبياري خاك تا حد اشباع و شخم‌زدن و نرم كردن آن، سطح خاك گلخانه با پلاستيك شفاف به ضخامت يك ميل (25/0ميلي‌متر) پوشانده مي‌شود و سطح پلاستيك بايد كاملا به خاك چسبيده تا در اثر باد پاره نشود. وجود رطوبت، سبب هدايت گرمايي بهتر خاك مي‌شود و حساسيت موجودات ذره‌بيني خاك به گرما را افزايش مي‌دهد؛ زيرا وجود رطوبت، موجب فعال شدن موجودات زنده‌اي مي‌شود كه در حال ركود قرار دارند و در نتيجه، مقاومت آن‌ها در برابر گرما كاهش مي‌يابد.

سولاريزيشن بايد در فصل تابستان (تير و مرداد) انجام شود كه گرماي خورشيد بيشتر است و مدت آن 6-8 هفته است؛ كارايي اين روش به شرايط اقليمي هر منطقه بستگي دارد و به‌خصوص در مناطق گرمسيري و گرم و خشك، بسيار خوب جواب مي‌دهد، ولي در مناطق سردسير و مناطقي كه بيشتر روزها هوا ابري است، كارايي زيادي ندارد.

تلفيق سولاريزيشن خاك با مقادير كمي سموم شيميايي، از قبيل علفكش‌ها، قارچكش‌ها، نماتدكش‌ها يا تدخين‌كننده‌هايي مانند واپام، سبب افزايش كنترل موجودات ذره‌بيني مضر مي‌شود.