سوزاندن کاه و کلش: عامل تخریب اراضی و کاهش ظرفیت تولیدی خاک
در بعضی از مزارع گندم، متأسفانه به‌علت نداشتن شناخت کافی و ناآگاهی از اهمیت کاه و کلش در افزایش حاصلخیزی خاک و بهبود ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی آن، کاه و کلش غلات را می‌سوزانند. کسانی که دست به این کار می‌زنند، معمولا وجود کاه و کلش را در سطح خاک موجب کندی کار ماشین‌آلات کشاورزی و عملیات زراعی می‌دانند. اما این کار نه‌تنها از برگشت مقدار زیادی مواد آلی به خاک جلوگیری می‌کند، بلکه سبب می‌شود مواد آلی سطح خاک و نیز تعداد زیادی از ریزجانداران آن از بین برود (ریزجاندارانی که جمعیت آن‌ها به طور متوسط برابر است با 109 موجود زنده در هر یک سانتی‌متر مکعب خاک این عمل اگر به طور مکرر در مزارع تکرار شود، کاهش مواد آلی خاک و تخریب خاک را به‌دنبال خواهد داشت و در درازمدت، ضمن افزایش فرسایش‌پذیری خاک، ظرفیت تولیدی آن را به طور چشمگیری کاهش می‌دهد. سوزاندن کلش بر مقدار مواد غذایی مورد نیاز گیاه که در خاک موجود است نیز تأثیر سوء می‌گذارد. پژوهش‌ها نشان می‌دهد سوزاندن کاه و کلش گندم به کاهش شدید حاصلخیزی خاک منجر می‌شود؛ به طوری که 98 تا 100 درصد نیتروژن، 70 تا 90درصد گوگرد و 20 تا 40 درصد فسفر و پتاسیم خاک در نتیجه این اقدام از بین خواهد رفت.
شکل1-آتش زدن بقایای گیاهی کشت قبل (کاه و کلش) سطح خاک
به طور خلاصه، سوزاندن کاه و کلش در سطح مزارع مضراتی به‌دنبال دارد که به‌ترتیب میتوان آن‌ها را ذکر کرد:
-
سوزاندن کاه و کلش، بویژه در خاک‌های مناطق خشک و نیمه‌خشک، باعث کاهش جمعیت و فعالیت ریزجانداران و در نهایت، کاهش میزان مواد آلی خاک می‌شود.
-
سوزاندن کاه و کلش موجب تبخیر سریع رطوبت خاک و کاهش مواد آلی آن می‌شود. این کار در خاک‌هایی با بافت سنگین باعث به‌وجود آمدن سله در سطح خاک می‌شود که مانعی جدی برای جوانه‌زنی بذر است.
-
با سوزاندن کاه و کلش، نفوذپذیری خاک در برابر آب بشدت کاهش می‌یابد.
-
با سوزاندن کاه و کلش، فرسایش آبی و بادی خاک افزایش می‌یابد؛ زیرا کلش مانند مالچ سطحی عمل می‌کند و بعد از تجزیه در خاک نیز از طریق پایدارکردن خاکدانه‌ها موجب بهبود ساختمان خاک می‌شود.
برگرداندن کاه وکلش به خاک: عاملی در افزایش حاصلخیزی خاک
بقایای گیاهی مانند کاه و کلش را میتوان برای تمام محصولات کشاورزی و انواع خاک به کار برد. کلش و دیگر بقایای گیاهی یا کود سبز می‌تواند قسمتی از نیاز غذایی گیاه را برآورده کند. در کشورهای پیشرفته از مواد آلی علاوه بر بهبود ویژگی‌های فیزیکی خاک، در تغذیه گیاه نیز استفاده می‌کنند. بنابراین، بهتر است به‌جای سوزاندن این منبع مهم، آن را با شخم‌زدن به خاک اضافه کنیم تا به‌عنوان منبع غذایی در اختیار گیاهان قرار گیرد.
عوامل مهم که در تسریع تجزیه مواد آلی افزوده شده به خاک دخیل است، عواملی است که در رشد و تکثیر ریزجانداران خاک (اعم از باکتری‌ها و قارچ‌ها) دخیل است. این عوامل عبارت است از: حرارت، رطوبت، هوا، مواد غذایی کافی. ریزجانداران خاک، ترکیبات موجود درکاه و کلش را تجزیه و مقداری از این مواد را جذب اندام‌های خود می‌کنند. این مواد پس از مرگ ریزجانداران و تجزیه اندام‌هایشان، مجددا آزاد می‌شود. به‌منظور فراهم شدن شرایط لازم برای فعالیت این موجودات، توصیه می‌شود در اواخر فصل تابستان در مناطقی که گندم کاشت شده، کاه و کلش به خاک برگردانده شود. ازآنجاکه در این فصل خاک خشک است، بهتر است قبل از برگرداندن کاه و کلش به خاک، در اراضی تحت کشت، یک نوبت آبیاری انجام شود.
ازآنجاکه کاه و کلشی که به خاک افزوده می‌شود، برای موجودات ریز خاکی نیتروژن کافی ندارد، بهتر است مکمل‌هایی غذایی به صورت کودهای نیتروژنه به خاک اضافه شود. تحقیقات نشان داده است که برای تجزیه هر تن کلش گندم لازم است به طور متوسط 8 تا 10 کیلوگرم نیتروژن خالص (به طور تقریبی 16 تا 20 کیلوگرم اوره) از منابع مختلف به خاک افزوده شود. این مقدار باید علاوه بر 8/4 کیلوگرم نیتروژنی که در هر تن کلش گندم موجود است، مصرف شود؛ زیرا در صورت مصرف نشدن، تجزیه مواد آلی بهکندی صورت می‌گیرد و نیز موجودات ریز خاکی برای تأمین نیتروژن مصرفی خود از ذخیره نیتروژن موجود در خاک استفاده می‌کنند و در فصل کشت بعدی برای جذب نیتروژن با گیاهان رقابت می‌کنند. درنتیجه، رشد محصول بعدی بدرستی صورت نمی‌گیرد. این مشکل را باید با مصرف کودهای نیتروژنی مانند اوره مدیریت کرد. ازآنجاکه بیش از 60 درصد اوره در صورت پخش سطحی در خاک تصعید می‌شود و از دسترس خارج می‌شود، باید به‌گونه‌ای برنامه‌ریزی کرد که فاصله بین مصرف سرک اوره و شخم حداکثر یک تا دو ساعت باشد.
برای افزایش حاصلخیزی خاک با استفاده از کاه و کلش گندم، چه باید کرد؟
-
سوزاندن کاه و کلش بر ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی خاک و نیز موجودات خاکی اثرات سوئی می‌گذارد. بنابراین، از سوزاندن آن در سطح مزارع باید پرهیز شود.
-
افزودن کاه و کلش گندم به خاک، باید در سال‌های متمادی ادامه یابد تا موجب افزایش مواد آلی خاک و پوک شدن آن و بهبود ساختمان خاک شود.
-
در افزودن بقایای گیاهی مانند کاه و کلش به خاک، ضروری است مقدار نیتروژنی که باید به خاک اضافه شود (فاکتور ازت)، محاسبه شود تا بین ریزجانداران خاک و ریشه گیاه بر سر جذب نیتروژن خاک رقابت صورت نگیرد.
-
به طور کلی، به‌ازای هر تن کاه و کلش باقیمانده در سطح خاک درهکتار باید 25 تا 35 کیلوگرم اوره در سطح مزرعه پخش کرد و پس از آن بلافاصله اوره را با دیسک زیر خاک کرد.
-
برای کاهش تصعید اوره، میتوان مقدار توصیه شده برای هر هکتار را در 400 لیتر آب حل کرد و به صورت محلول در سطح مزرعه پاشید و سپس بلافاصله با دیسک زیر خاک کرد.