یکي از اهداف مهم توسعه گلخانه‌ها در کشور ارتقاء بهره‌وری تولید و بالا بردن کارائي مصرف آب است. تغییرات اقلیمي و شرایط جوی جهان، ما را ناگزیر از تغییر به سمت گسترش کشت‌های گلخانه‌ای مي‌کند. بطوری‌که پیش‌بیني شده است‌که توسعه‌کشت‌های گلخانه‌ای در کشور به 48000 هکتار در سال 1404 برسد و انتقال کشت سبزی‌ها به محیط‌های کنترل شده در آینده نزدیک سرعت بیشتری خواهد گرفت. نزدیک به 95 درصد بذور محصولات سبزی و صیفي وارداتي است. یکي از هزینه‌های بالای تولید محصولات گلخانه‌ای مانند خیار، گوجه‌فرنگي و فلفل هزینه تامین بذر مي‌باشد که بالاترین قیمت هر عدد بذر مربوط به فلفل‌گلخانه‌ای رنگي هست. با‌توجه به تراکم کشت این محصولات در گلخانه، هزینه زیادی برای گلخانه‌داران دارد. علاوه بر هزینه بالا، در بعضي از موارد دسترسي به این بذور هیبرید مشکل است. در سال‌های اخیر بعضا عدم دسترسي به بذور هیبرید ارقام برتر از شرکت‌های معتبر و ورود بذور بصورت غیر‌قانوني و قاچاق باعث مشکلاتي مانند عدم دسترسي به عملکرد کمي و‌کیفي مطلوب و سایر مشکلات مانند کشت بذور آلوده به بیماری‌های ویروسي شده است.مقدمه
یکي از اهداف مهم توسعه گلخانه‌ها در کشور ارتقاء بهره‌وری تولید و بالا بردن کارائي مصرف آب است. تغییرات اقلیمي و شرایط جوی جهان، ما را ناگزیر از تغییر به سمت گسترش کشت‌های گلخانه‌ای مي‌کند. بطوری‌که پیش‌بیني شده است‌که توسعه‌کشت‌های گلخانه‌ای در کشور به 48000 هکتار در سال 1404 برسد و انتقال کشت سبزی‌ها به محیط‌های کنترل شده در آینده نزدیک سرعت بیشتری خواهد گرفت. نزدیک به 95 درصد بذور محصولات سبزی و صیفي وارداتي است. یکي از هزینه‌های بالای تولید محصولات گلخانه‌ای مانند خیار، گوجه‌فرنگي و فلفل هزینه تامین بذر مي‌باشد که بالاترین قیمت هر عدد بذر مربوط به فلفل‌گلخانه‌ای رنگي هست. با‌توجه به تراکم کشت این محصولات در گلخانه، هزینه زیادی برای گلخانه‌داران دارد. علاوه بر هزینه بالا، در بعضي از موارد دسترسي به این بذور هیبرید مشکل است. در سال‌های اخیر بعضا عدم دسترسي به بذور هیبرید ارقام برتر از شرکت‌های معتبر و ورود بذور بصورت غیر‌قانوني و قاچاق باعث مشکلاتي مانند عدم دسترسي به عملکرد کمي و‌کیفي مطلوب و سایر مشکلات مانند کشت بذور آلوده به بیماری‌های ویروسي شده است.
تکثر فلفل گلخانه‌ای از طریق قلمه
تحقیقات نشان مي‌دهد بعضي از این محصولات را ميتوان از طریق قلمه تکثیر نمود. ازدیاد از طریق قلمه راه کار بسیار به صرفه و کارآمدی برای تکثیر خواهد بود. استفاده از قلمه جهت تکثیر، هزینه تهیه بذر و تولید این محصولات را کاهش مي‌دهد. اگر حدود دو الي سه ماه قبل از‌کشت خیار در گلخانه، تعداد محدودی بذر کشت گردد و بعد از اینکه بوته‌ها به اندازه کافي رشد نمودند، ميتوان تعداد زیادی قلمه از بوته‌ها تهیه و آن‌ها را ریشه‌دار و به بستر کشت در گلخانه منتقل کرد. در تحقیق دیگر ثابت شد که گوجه‌فرنگي گلخانه‌ای را به راحتي ميتوان از طریق ریشه‌دار کردن قلمه تکثیر نمود و از این طریق هزینه تولید را به مراتب پایین آورد.
تکثیر از طریق قلمه در گیاهان سهل ریشه‌زا نسبت به کشت بافت دارای مزایایي مانند نیاز به تجهیزات و هزینه کمتر، مدت زمان کوتاه جهت تکثیر، داشتن بوته‌های قوی‌تر و گیرایي بیشتر بعد از انتقال به زمین اصلي مي‌باشد. ازدیاد گیاهان از طریق قلمه برحسب نوع گیاه و استعداد ریشه‌زایي آن‌ها مي‌تواند سهل و یا سخت باشد. به طور کلي استعداد ریشه‌زایي از گونه‌ای به گونه دیگر فرق مي‌کند. در گیاهان سخت ریشه‌زا، استفاده از هورمون‌های ریشه‌زایي مانند اسید ایندول بوتیریک و یا اسید نفتالین استیک برای ریشه‌زایي الزامي است. در بعضي از گونه‌های گیاهي مانند گلابي حتي در صورت استفاده از هورمون‌های ریشه‌زایي هم تولید ریشه‌های نابجا خیلي سخت هست. از عوامل مؤثر در ریشه‌زایي قلمه ميتوان به زمان برداشت قلمه، سن گیاه، شرایط محیطي، رعایت نکات بهداشتي و غیره اشاره نمود.
شکل1- بوته مادری جهت قلمه‌گیری
در صورت ریشه‌زایي قلمه‌های فلفل، ميتوان از هر بوته حاصل از بذر تعدادی قلمه تهیه و ریشه‌دار نمود و هر قلمه ریشه‌دار شده به عنوان یک نشاء در گلخانه کشت نمود. در طول فصل رشد نیز شاخه‌های جانبي‌که هرس مي‌شوند ميتوان بعنوان مواد گیاهي جهت تهیه قلمه استفاده نمود، در این صورت هزینه تولید گیاهچه به مراتب پایین خواهد آمد.
مراحل مختلف قلمه‌گیری و ریشه‌زایی قلمه‌ها
کشت بذر جهت تهیه بوته‌های مادری: ابتدا به منظور تهیه پا‌یه‌های مادری، حدود 50 عدد بذر کشت مي‌شود. مراقبت‌های لازم مانند تغذیه و مبارزه با آفات و بیماری و علف‌های هرز به موقع انجام مي‌گیرد. بمنظور رشد بهتر گیاه، گل‌های که روی بوته‌ها ظاهر مي‌شوند حذف مي‌گردند. زماني که ساقه اصلي 6 الي7 برگ تولید مي‌نمایند جوانه انتهایي آن حذف تا شاخه‌های جانبي قوی تولید کند و از هر بوته تعدادی قلمه از شاخه‌های جانبي و شاخه اصلي‌گرفته شود.
تهیه قلمه از بوته‌های مادری
زماني که شاخه‌های جانبي به اندازه کافي رشد مي‌نمایند از این شاخه‌ها و شاخه اصلي قلمه تهیه مي‌شود. از بوته‌ها دو نوع قلمه بدون گره و گره‌دار ميتوان تهیه نمود. در قلمه بدون گره، ته قلمه فاقد گره و هر میانگره به عنوان یک قلمه در نظر گرفته مي‌شود. در قلمه گره‌دار، ته قلمه گره‌دار و تعداد قلمه در شاخه به نصف مي‌رسد. مثال اگر یک شاخه شش برگ دارد شش قلمه بدون گره و یا سه قلمه گره‌دار از این شاخه تهیه مي‌شود. تحقیقات نشان داده که ریشه‌زایي در قلمه گره‌دار خیار گلخانه‌ای بهتر از قلمه بدون‌گره آن است ولي قلمه بدون‌گره هم ریشه‌های نابجای‌کافي تولید مي‌نمایند. قلمه بایستي حداقل دارای یک برگ و یک جوانه کنار برگ باشد. جهت جلوگیری از پوسیدگي، ته قلمه‌ها در محلول قارچکش کاپتان به غلظت4 در هزار به مدت یک دقیقه قرار مي‌گیرد.
محیط ریشه‌زایی قلمه‌ها
بستر مورد استفاده جهت ریشه‌زایي مخلوط 60 % پرلیت و 40 % کوکوپیت مي‌باشد. البته بر خلاف خیار در فلفل ميتوان برای ریشه‌زایي قلمه‌ها از پرلیت خالص هم استفاده نمود چون‌گیاهچه فلفل می‌تواند بصورت ریشه لخت هم منتقل شود. این محیط‌های رشد هم هوا و هم رطوبت را بمدت زیادی در خود نگه مي‌دارند که برای ریشه‌زایي خیلي‌خوب هستند. برای ریشه‌زایي قلمه‌ها سیني‌های نشاء 50 سلولي استفاده مي‌شود. سلول‌های سیني‌های نشاء بایستي به اندازهای باشد که تولید ریشه‌های نابجا راحت انجام شود.
سیني‌های نشاء که برای کشت بذر و تولید نشا سبزیجات استفاده مي‌شود دارای سلول‌های کوچک بوده و برای ریشه‌زایي مساعد نمي‌باشند.
تیمار قلمه‌ها با هورمون ریشه‌زایی
برای تولید ریشه‌های نابجا در گیاهان، غلظت‌های معیني از مواد تنظیم‌کننده رشد طبیعي به ویژه اکسین در گیاهان ضروری است. بکارگیری تنظیم‌کننده رشد گیاهي نظیر اکسین‌های طبیعي یا مصنوعي، پیش نیازی برای آغازیدن ریشه نابجا روی ساقه است و در واقع ثابت شده است که تقسیم اولین سلول‌های آغازنده ریشه به‌وجود اکسین دروني و یا اکسین مصنوعي وابسته است. اکسین موجب طویل‌شدن، تقسیم و تمایز سلولي مي‌شود. همچنین این نکته قابل ذکر است که مصرف هورمون بیش از‌حد نیاز گیاه در زمان ریشه‌زایي علاوه بر افزایش هزینه‌ها موجب برهم خوردن تعادل هورموني در گیاه مي‌شود. برای ریشه‌زایي قلمه در گیاهان از چندین نوع اکسین استفاده مي‌شود. نتایج نشان داد که اکسین IBA (اسید‌ایندول بوتیریک) بر ریشه‌زایي قلمه‌ها بهتر از سایر اکسین‌ها عمل‌کرده است. این اکسین توسط آنزیم‌های تجزیه‌‌کننده به کندی تجزیه مي‌شود و به همین دلیل اثر زیادی در ریشه‌زایي دارد. به منظور تسریع در ریشه‌زایي در قلمه‌های فلفل از هورمون اسید ایندول بوتیریک با غلظت‌های 1500 میلي‌گرم استفاده مي‌شود که ته قلمه‌ها به مدت 30 ثانیه در محلول هورمون قرار مي‌گیرد.
کشت قلمه‌ها در بستر ریشه‌زایی
ابتدا سیني‌های کشت قلمه‌ها پر از بستر ریشه‌زایي مي‌شود و بخوبي آبیاری مي‌گردند بطوری‌که آب اضافي از ته سلول‌های سیني‌ها خارج شود. سپس با یک شي مانند خودکار یا چوب کوچک در هر لیوان پلاستیکي یکبار مصرف یا سلول سیني کشت سوراخي به عمق دو‌سوم ارتفاع آن ایجاد مي‌گردد و سپس در هر لیوان یک قلمه کشت و بستر ریشه‌زایي با دست فشار داده مي‌شود تا قلمه محکم سر جایش قرار گیرد. بعد سیني‌های حاوی قلمه‌ها در یک سالن گلخانه مخصوص ریشه‌زایي قرار مي‌گیرند. جهت جلوگیری از تماس مستقیم سیني‌ها با سطح گلخانه و آلودگي قلمه‌ها در حین ریشه‌زایي به عوامل بیماریزا مانند قارچ‌ها، لازم است این سیني‌ها بر روی جعبه‌های پلاستیکي قرار داده شوند.
تامین شرایط محیطی لازم جهت ریشه‌دار نمودن قلمه‌ها
یکي از فاکتورهای بسیار مهم در ریشه‌زایي قلمه‌های علفي مانند خیار، گوجه‌فرنگي و فلفل رطوبت نسبي اطراف قلمه‌ها مي‌باشد که بایستي در حد مطلوب نگهداری شود تا قلمه‌ها شادابي خود را حفظ‌کنند و در صورت بي‌توجهي درصد تلفات زیاد خواهد بود. در آزمایشي که بر روی ریشه‌زایي قلمه‌های رقم پیونیر خیار صورت گرفت، حفظ رطوبت نسبي در حدود 90 تا100 توصیه شد، در بررسي ریشه‌زایي قلمه‌های خیار گلخانه‌ای رقم رو با حفظ رطوبت نسبي را در اوایل ریشه‌زایي 90 تا 97 درصد و در اواخر 80 تا 85 درصد توصیه نمود. برای تامین رطوبت نسبي قلمه‌های فلفل از سیستم مه‌افشان استفاده مي‌شود. در روز هنگام در زماني که دمای گلخانه نسبتا بالا است رطوبت نسبي حدود85 الي 90 درصد و با پایین آمدن دما رطوبت نسبي نیز کاهش مي‌یابد. بطوری که در شب هنگام به حدود 70% برسد در حقیقت در شب هنگام دستگاه مه‌افشان خاموش مي‌شود. در اواخر دوران ریشه‌زایي جهت سازگار نمودن قلمه‌ها به محیط بیرون ریشه‌زایي و‌کاشت در‌گلخانه، رطوبت نسبي‌کاهش و به حدود 70% رسید. لازم به یادآوری است با توجه به رطوبت نسبي بالا، دو هفته بعد از کاشت قلمه‌ها با قارچکش سیستمیک تیوفانات متیل1 در هزار محلولپاشي شوند.
دما یکي دیگر از عوامل مؤثر بر ریشه‌زایي قلمه در این گیاهان مي‌باشد. در تحقیقاتي که انجام گرفت، درجه حرارت بیش از حد موجب رشد جوانه‌ها قبل از ریشه‌زایي و رشد ریشه مي‌گردد و میزان از دست رفتن آب از برگ‌ها را افزایش مي‌دهد. در دمای پایین سرعت ریشه‌زایي و رشد ریشه‌ها کاهش و ریشه‌ها ضخیم، کوتاه و شکننده مي‌شوند. دمای مطلوب برای ریشه‌زایي خیار25 تا27 درجه سانتي‌گراد در روز و 20 تا21 درجه سانتي‌گراد در شب مي‌باشد. با توجه به شرایط محیطي جهت ریشه‌زایي قلمه‌های فلفل بایستي سعي نمود دمای روزانه بین25 تا30 سانتي‌گراد و دمای شبانه بین 18 تا23 سانتي‌گراد تغییر نماید.
تولید ریشه‌های نابجا در قلمه‌ها
استعداد ریشه‌زایي قلمه بر حسب نوع گیاه، نوع قلمه (گره‌دار و بدون‌گره)، استفاده از هورمون ریشه‌زایي، غلظت هورمون و غیره متفاوت است. در تحقیقي که بر روی ریشه‌زایي قلمه‌های خیار گلخانه‌ای رقم رو با انجام گرفت مشخص شد که قلمه‌ها بعد از یک هفته کشت در بستر ریشه‌زایي به تعداد کافي تولید ریشه‌های نابجا نمودند و دو هفته بعد از کشت، تعداد ریشه‌های نابجا به اندازهای تولید شد که محیط ریشه‌زایي پر از ریشه بود. قلمه‌گره‌دار بهتر از قلمه بدون گره ریشه‌های نابجا تولید نمود. هورمون ریشه‌زایي بهتر از تیمار بدون هورمون عمل نمود و حتي قلمه‌های بدون هورمون نیز به اندازه کافي تولید ریشه‌های نابجا نمودند.
شکل2- میزان تولید ریشه‌های نابجا در قلمه گره‌دار و بدون گره یک ماه بعد از کشت در بستر ریشه‌زایي
ثابت شده که ریشه‌زایي قلمه‌های فلفل نسبت به خیار و گوجه‌فرنگي سخت‌تر بوده، بطوری که دو هفته بعد از کشت قلمه‌ها در بستر، ریشه‌زایي خیلي ضعیف مي‌باشد. حدود یک ماه طول مي‌کشد تا قلمه‌ها به اندازه کافي تولید ریشه‌های نابجا نمایند. بررسي‌ها نشان مي‌دهد که قلمه‌های گره‌دار ریشه‌زایي بهتری نسبت به قلمه‌های بدون‌گره دارند. هورمون ریشه‌زایي تعداد‌ریشه‌های نابجا را افزایش مي‌دهد.
انتقال قلمه‌های ریشه‌دار شده به بستر گلخانه
پس از اینکه قلمه‌ها به اندازه کافي ریشه‌دار مي‌شوند به بستر کشت با ترکیب 60% پرلیت و 40% کوکوپیت در گلدان منتقل مي‌شوند. بعد از اینکه قلمه‌ها در بستر کشت مي‌گردند، محلول غذایي به بستر داده مي‌شود. فرمول محلول غذایي که در حین رشد به بوته‌ها داده مي‌شود بر‌اساس جدول زیر هست (غلظت عناصر بر حسب میلي‌گرم در لیتر(.
|
N(NO3-)
|
N(NH4+)
|
P
|
K
|
Mg
|
Ca
|
S
|
Fe
|
Zn
|
B
|
Mn
|
Cu
|
Mo
|
|
190
|
18
|
40
|
340
|
50
|
170
|
360
|
5
|
0.33
|
0.33
|
0.55
|
0.05
|
0.05
|
مراقبت‌های لازم از بوته‌ها صورت مي‌گیرد. بر اساس مطالعه انجام گرفته بعد از گذشت دو ماه از انتقال، رشد رویشي بوته‌ها رضایت‌بخش نبود. علت رشد رویشي کم بوته‌ها، طولاني شدن مدت ریشه‌زایي قلمه‌ها و در نتیجه وارد شدن بوته‌ها به مرحله گلدهي و میوه‌دهي مي‌باشد هر چند در حین ریشه‌زایي و حتي بعد از انتقال به بستر کشت، گل‌های تشکیل شده حذف شدند باز رشد رویشي بوته‌ها مطلوب نبود.
نتیجه‌گیری
هر چند فلفل گیاهي علفي بوده ولي در مقایسه با گیاهان علفي دیگر مانند خیار و گوجه‌فرنگي دارای قلمه سخت ریشه‌زا بوده و مدت طولاني‌تری یعني حدود یک ماه نیاز هست تا قلمه تولید ریشه‌های نابجا نماید. این مدت نسبتا طولاني باعث مي‌شود که بوته حاصل از قلمه قبل از اینکه رشد رویشي لازم را بنماید و شاخ و برگ کافي تولید کند زود به مرحله زایشي و تولید گل و میوه مي‌رسد و در نتیجه بوته نمي‌تواند عملکرد مطلوب تولید نماید. بنظر مي‌رسد با گرفتن قلمه‌ها از قسمت‌های جوان‌تر شاخه‌ها (انتهای‌شاخه‌ها) تا حدودی رشد رویشي بوته‌های حاصل از قلمه را بهبود بخشید. با این کار بوته‌ها دیرتر به فاز زایشي مي‌رسند. تغذیه برگي بصورت محلولپاشي در زمان ریشه‌زایي قلمه‌ها باعث بهبود وضعیت قلمه‌ها خواهد شد. همچنین با تغذیه بهتر، از جمله استفاده از اسید‌آمینه‌ها بعد از انتقال به بستر اصلي ميتوان رشد رویشي بوته‌ها را تحریک نمود.
منبع
هناره، مشهید.(1401). تکثیر فلفل گلخانه‌ای از طریق قلمه. تهران: پژوهشکده سبزی و صیفی، موسسه تحقیقات علوم باغبانی