پراكنش جغرافيايي
گل‌جاليز از علف‌هاي‌هرز انگل جهان است و در آفريقا، آسيا، استراليا، شمال و جنوب آمريكا و جنوب اروپا گسترش دارد. گل‌جاليز در اغلب نقاط ايران به خصوص استان‌هاي تهران، لرستان، بوشهر، فارس، خراسان و اصفهان شيوع دارد.
ميزبان‌ها
گوجه‌فرنگي، سيب‌زميني، آفتابگردان، گلرنگ، بادمجان، توتون، فلفل، جعفري، كاهو، خربزه، هندوانه، زيره، عدس، باقلا، نخود، ماش، ماشك، بادام‌زميني، كلزا، هويج، كرفس برخي درختان ميوه همچون بادام، زردآلو و بعضي از علف‌هاي هرز مانند تاج خروس و تاتوره از ميزبان‌هاي زراعي و باغي گل جاليز مي‌باشند.
شکل1- علف هرز گل‌جالیز
جوانه‌زني
چرخه زندگي گل‌جاليز با بذر شروع مي‌شود. بذرهاي گل‌جاليز بلافاصله پس از ريزش نمي‌توانند جوانه بزنند و نياز به گذشتن حداقل يك فصل است تا بذرها دوره خواب را سپري كنند. سپس با شروع بارندگي‌هاي بهاره حداقل به مدت 5 تا 21 روز زمان و 15 -20 درجه سانتي‌گراد حرارت لازم است تا بذر آماده جوانه‌زني شود. در اين مرحله جوانه‌زني صورت نمي‌گيرد تا اين كه موادي از ريشه گياه ميزبان ترشح شود و جوانه‌زني بذر گل جاليز را تحريك كند. بذرهايي كه آماده جوانه‌زني شده‌اند در واقع، قدرت و توانايي لازم براي جذب مواد محرك و عكس‌العمل به اين مواد را كسب كرده‌اند و تا چند ماه مي‌توانند در اثر ترشح مواد محرك ريشه‌هاي ميزبان جوانه بزنند. به همين دليل كشاورزان تا اواخر فصل زراعي هم شاهد بيرون آمدن گل‌جاليز از خاك هستند.
پس از چند ماه، با تغيير شرايط محيطي و كاهش رطوبت خاك توانايي پاسخ به مواد تحريك‌كننده از بين رفته و بذر تا سال بعد وارد خواب مجدد مي‌شود تا دوباره شرايط آماده‌سازي بذر براي جوانه‌زني فراهم شود. بنابراين در هر سال فقط بخشي از بذرهاي گل جاليز موجود در خاك جوانه مي‌زنند.
رشد و گسترش
پس از جوانه‌زني، گل جاليز به ريشه گياه ميزبان متصل شده و به رشد خود ادامه مي‌دهد. بذرهاي گل‌جاليز بسيار ريز بوده و 100 ميلي‌گرم بذر (تقريبا 1.20 يك قاشق چاي‌خوري) گل‌جاليز شامل تقريبا 20 هزار بذر است. هر بوته گل‌جاليز حدود 250 هزار بذر توليد مي‌كند. اين بذرها توسط باد و آب آبياري به راحتي جابه جا مي‌شوند.
بيشتر بذرهاي گل جاليز داراي خواب اوليه هستند كه يك تا دو سال طول مي‌كشد. بذرهاي گل‌جاليز مي‌توانند در شرايط مزرعه 12 تا 15 سال زنده بمانند. فاصله بذر از ريشه گياه ميزبان بايد حداكثر 2 سانتي‌متر باشد تا مواد تحريك كننده جوانه‌زني تاثير لازم را داشته باشند. همچنين 24 تا 48 ساعت زمان لازم است تا بذر گل‌جاليز تحت تاثير مواد تحريك كننده قرار گيرد.
اتصال به ميزبان
پس از جوانه‌زدن بذر گل‌جاليز، يك رشته اوليه از درون پوسته بذر خارج می‌شود و اطراف ريشه گياه ميزبان قرا ر مي‌گيرد. اين رشته همزمان با فشاري كه به سلول‌هاي سطح ريشه گياه ميزبان وارد مي‌كند، مواد آنزيمي ترشح كرده و موجب جدا شدن سلول‌هاي سطحي ريشه گياه ميزبان از يكديگر مي‌شود. پس از اين مرحله بافت مكينه ارتباط محكمي با آوندهاي ريشه گياه ميزبان برقرار كرده و به صورت يك توده گره مانند (گرهك در) سطح ريشه ديده مي‌شود. با مكيدن مواد غذايي از گياه ميزبان باعث ضعيف شدن آن شده و در صورت ادامه تغذيه به مرگ ميزبان منتهي مي‌شود. زماني گل‌جاليز سر از خاك در مي‌آورد كه در مرحله گلدهي است. كل دوره زندگي گل‌جاليز از جوانه‌زني بذر داخل خاك تا ريزش بذر از گل‌ها به خاك 10 تا 15 هفته طول مي‌كشد.
علائم خسارت
علائم خسارت شامل زرد شدن برگ‌ها، تشنگي (تنش رطوبت)، توقف رشد و پژمردگي ميزبان است. تاثير سوء گل‌جاليز در تمام مراحل رشد رويشي و زايشي گياه ميزبان و اندام‌هاي برگ، ريشه‌ها و كل بوته مشاهد مي‌شود.
شکل2-علف هرز گل‌جالیز در مزرعه گوجه‌فرنگی
توصيه‌هاي فني
گل‌جاليز زماني روي سطح خاك مشاهده مي‌شود كه خسارت اصلي به گياهان ميزبان وارد شده و به دليل ارتباط تنگاتنگ بين انگل و ميزبان، مهار گل‌جاليز در اين مرحله مشكل بوده و حذف گل‌جاليز در اين مرحله بيشتر به منظور جلوگيري از توليد بذرهاي زياد آن است كه مي‌توانند منشاء آلودگي در سال‌هاي بعد باشند. براي مبارزه با گل‌جاليز روش‌هاي مختلفي پيشنهاد شده است كه هيچ كدام به تنهايي موثر نيست. مهمترين روش‌هاي مبارزه شامل موارد زير است كه بسته به شرايط اقليمي و خاك هر منطقه كارايي متفاوتي دارند.
مديريت گل‌جاليز در مزارع گوجه‌فرنگی
1-بهداشت مزرعه
بهداشت مزرعه مهمترين روش پيشگيري از آلودگي و گسترش آلودگي است. بذرهاي گل‌جاليز بسيار ريز و شيبه گرد (پودر مانند) بوده و قدرت چسبندگي به سطوح مختلف را دارند. اين بذرها با آب، باد، حيوانات، حشرات، ماشين‌آلات و ادوات كشاورزي و انسان به راحتي منتقل مي‌شوند. بنابراين كود حيواني آلوده به بذر، رفت و آمد ماشين‌ها و ادوات كشاورزي بين مزارع بدون شستشو و تميز كردن به راحتي باعث آلودگي مزارعي مي‌شود كه سابقه آلودگي نداشته‌اند.
2-تاريخ كاشت
تاريخ كاشت با تاثيري كه از طريق عوامل محيطي، درجه حرارت، بر جوانه‌زدن بذر گل جاليز مي‌گذارد؛ مي‌تواند در كنترل آن موثر باشد يعني با زود كاشتن محصول و پيش‌رس نمودن آن ميتوان گياه را از خسارت آن فراري داد. آزمايش‌ها نشان داده‌اند كه در منطقه مشهد با تاخير در كشت گوجه‌فرنگي از اول ارديبهشت تا دهه سوم ارديبهشت تراكم گل‌جاليز افزايش مي‌يابد. با تاخير بيشتر در كشت گوجه‌فرنگي، آلودگي به گل‌جاليز كاهش مي‌يابد ولي به دليل كوتاه شدن فصل كشت عملكرد گوجه‌فرنگي نيز قدري كاهش مي‌يابد.
3-تناوب زراعي
تناوب مزرعه آلوده به گل‌جاليز با ميزبان‌هاي مشترك گل‌جاليز ممنوع است مگر اين كه به عنوان تله استفاده شوند. براي مثال، گل‌جاليز منشعب، ميزبان گوجه‌فرنگي، توتون، سيب‌زميني، فلفل، بادمجان، كلم، كلزا، آفتابگردان و بعضي گياهان زينتي است. در صورت آلودگي زياد استفاده از تناوب با گياهان غيرحساس حداقل به مدت دو سال تا حدي موثر است.
4-گياهان زراعي تله و ميزبان‌هاي تله
گياهان تله، گياهاني هستند كه بذر گل‌جاليز را وادار به جوانه‌زني كنند ولي خود ميزبان نمي‌باشند. از جمله اين گياهان ميتوان به سورگوم، ذرت، يونجه، كتان و غيره اشاره كرد. ميزبان‌هاي تله هم گياهاني هستند كه باعث جوانه‌زني و رشد گل‌جاليز مي‌شوند. قبل از گلدهي بايد ميزبان‌هاي تله را نيز از بين برد تا ذخيره بذر گل‌جاليز در مزرعه كم شود. از گياهان ميزبان تله ميتوان به شبدر برسيم اشاره كرد.
5-تغذيه مناسب
كاهش حاصلخيزي و بالا بودن pH خاك موجب عدم جذب عناصر غذايي از طرف گياه و در نتيجه باعث تشديد حضور گل‌جاليز در مزرعه مي‌شود. بنابراين تغذيه مناسب گياه قبل از كاشت و در طول مرحله داشت مي‌تواند تا حدودي ميزان خسارت را كاهش دهد. گل‌جاليز شرايط قليايي خاك را براي رشد بيشتر مي‌پسندد.
6-وجين دستي
حذف گل‌جاليز، هنگامي كه سر از خاك بيرون آورده و قبل از گلدهي توسط ابزار تيز و از طريق قطع كردن آن‌ها از سطح خاك انجام مي‌شود. بيرون كشيدن گل‌جاليز از خاك براي حذف آن باعث صدمه به ريشه‌هاي گوجه‌فرنگي مي‌شود. بيرون بردن اندام‌هاي قطع شده گل‌جاليز از مزرعه مهم است زيرا حتي بدون وجود اتصال به ميزبان هم قادر به گلدهي و توليد بذر هستند.
7-آفتاب‌دهي خاك
پهن كردن پوشش پلاستيكي در سطح خاك در طول فصل گرم و آفتابي سال مي‌تواند در كاهش جمعيت اين انگل موثر باشد. پوشش پلاستيكي روشن (شفاف) نسبت به پوشش تيره از كارايي بهتري برخوردار است. درجه حرارت زير پوشش پلاستيك بايد به 50 درجه سانتي‌گراد برسد براساس تحقيقات انجام شده مدت زمان لازم براي پهن بودن پوشش پلاستيكي در حدود 6 هفته مي‌باشد. در آزمايش ديگر حداكثر عمق اثر گرما در خاك بسته به شرايط حداكثر تا 15 سانتي‌متر بود. شخم و به هم زدن خاك پس از عمل آفتاب‌دهي تاثير آن را از بين مي‌برد. آفتاب‌دهي در خاكي كه كود مرغي مصرف شده اثر بيشتري دارد.
8-ارقام متحمل
ارقام اصلاح شده‌اي كه داراي تحمل نسبي به گل‌جاليز هستند اجازه رشد اندام‌هاي مكنده را به گل‌جاليز نداده و با كاهش تراكم گل‌جاليز، عملكرد تا حدودي حفظ مي‌شود. اين روش براي بعضي محصولات مانند آفتابگردان موثر بوده ولي در محصولاتي مانند گوجه‌فرنگي، باقلا و عدس چندان موفق نبوده است.
9-مبارزه بيولوژيك
در اين روش از عوامل بيماري‌زا مانند قارچ‌ها يا حشراتي مانند مگس گل‌جاليز كه از گل‌جاليز تغذيه مي‌كنند استفاده مي‌شود. به طور كلي هنوز نتايج قابل توصيه‌اي از آزمايشات براي استفاده از اين روش‌ها به دست نيامده است ولي در بعضي نقاط دنيا تا حدودي موفق بوده‌اند.
10-مبارزه شيميايي
-استفاده از علفكش عمومي در ميزان مصرف بسيار كم
استفاده از رانداپ به ميزبان 50 سي‌سي در هكتار در سه نوبت به ترتيب ، 30 ، 40 و 50 روز پس از انتقال نشاء به مزرعه
-استفاده از علفكش آپيروس (سولفوسولفورون 75 WG ) به ميزان 53 گرم در هكتار در 20 روز پس از انتقال نشاء، اما بايد باقيمانده سم در خاك قبل از كشت بعدي (مانند گندم) بررسي شود تا از حد مجاز بيشتر نباشد.
-استفاده از علفكش‌هاي تدخيني
براي استفاده از علفكش‌هاي تدخيني ميتوان از علفكش واپام به ميزان 1000 ليتر درهكتار و به كمك ماشين مخصوص تزريق سم در عمق 25- 20 سانتي‌متري قبل از كشت گوجه‌فرنگي اقدام كرد. آبياري بعد از كاربرد سم واپام در افزايش تاثير آن ضروري است. در مواردي كه تراكم گل‌جاليز بسيار زياد است ضدعفوني مي‌تواند زمين را تا حدي به وضعيت اوليه برگرداند.