آشنایی با بیماری‌های بیولوژیکی گوجه فرنگی

بیماری‌های بیولوژیک گوجه فرنگی

بیماری لکه برگی سپتوریا: این بیماری توسط قارچ (Septoria lycopersici) ایجاد می‌شود. ابتدا به صورت لکه‌های گرد کوچک و آبسوخته ظاهر می‌شود که به سرعت به دایره‌هایی به قطر 3 تا 6 میلی‌متر تبدیل می‌شوند (تصویر1).

تصویر 1-  علائم بیماری لکه برگی سپتوریا

مرکز لکه‌ها به تدریج به رنگ سفید_خاکستری و لبه‌ها به رنگ تیره در می‌آیند (تصویر2) مرکز روشن این لکه‌ها متمایزترین علامت بیماری سپتوریا هستند.

تصویر 2- وضعیت ظاهری پیشرفت آلودگی بیماری لکه برگی سپتوریا

درصورت مطلوب بودن شرایط برای رشد قارچ، اندام‌های قارچ به صورت نقاط سیاه ریز در مرکز لکه‌ها دیده می‌شود. با بارش باران، اسپورها پخش شده و به سایر گیاهان منتقل می‌شوند. برگ‌های آلوده به شدت زرد و پژمرده شده و درنهایت می‌افتند. ابتدا برگ‌های پایین آلوده می‌شوند و اگر آب و هوای بارانی ادامه یابد، بیماری به سمت بالای بوته پیش می‌رود. زوال برگ‌ها در صورت گرم و مرطوب بودن هوا تسریع می‌یابد (شکل 3). بیماری می‌تواند در هر مرحله‌ای از رشد و نمو گیاه بروز نماید، اما اغلب بعد از تشکیل میوه ظهور می‌یابد. قارچ عامل بیماری در بقایای گوجه فرنگی زمستان گذرانی می‌کند. معمولا برای کنترل این بیماری مجموعه‌ای از اقدامات بایستی صورت بگیرد. انجام موارد ذکر شده در ذیل نه تنها به کنترل بیماری سپتوریا بلکه به کنترل سایر بیماری‌ها کمک می‌نماید:

• از نشاءهای سالم و بدون آلودگی استفاده کنید.

تصویر 3- زوال برگ‌های آلوده در بیماری‌های لکه برگی سپتوریا و لکه موجی گوجه فرنگی

• آبیاری فقط در پای بوته‌ها انجام شود و بهتر است در صبح باشد تا عصر، زیرا مدت زمانی که برگ‌ها خیس هستند کاهش خواهد یافت.
•  در پاییز تا حد امکان بقایای گیاهی جمع‌آوری شده و فورا در زیر خاک دفن شوند.
•  از تناوب زراعی استفاده کنید و بیش از سه یا چهار سال مکرر گوجه فرنگی را در یک زمین کشت نکنید.
•  از سموم قارچکش استفاده کنید.

بیماری لکه موجی (سوختگی زودرس): عامل این بیماری قارچ (Alternaria solani) است و به همین دلیل به آن لکه برگی آلترناریایی نیز گفته می‌شود. مشخص‌ترین علامت بیماری ریزش برگ‌های پایینی نابالغ است (تصویر3) لکه‌های قهوه‌ای-سیاه به اندازه 6 تا 12 میلی‌متر در برگ‌های پایینی دیده می‌‎شود. لکه‌ها اغلب به هم می‌پیوندند، اشکال نامنظمی ایجاد می‌کنند.

و بخش‌هایی تیره به صورت حلقه‌های متحدالمرکز درون لکه‌های برگ دیده می‌شوند. با ظهور تعداد کمی لکه، برگ‌ها زرد و خشک می‌شوند. درمواردی قارچ به میوه نیز حمله کرده و لکه‌هایی سیاه با حلقه‌های متحدالمرکز و ظاهری مخمل مانند (در انتهای چسبیده به ساقه‌ی میوه) تشکیل می‌شود (تصویر 4).

تصویر 4- علائم بیماری لکه موجی روی میوه گوجه فرنگی

آب و هوای گرم و مرطوب به توسعه بیماری کمک می‌کند. قارچ Alternaria solani به سیب زمینی نیز حمله می‌کند. همانند بیماری سپتوریا، این بیماری نیز در تمام مراحل رشد گیاه می‌تواند حمله کند اما اغب پس از ظهور میوه بروز می‌نماید.

بیماری آنتراکنوز گوجه فرنگی: عامل این بیماری قارچ (Colletotrichum coccodes)  است و علائم بیماری ابتدا بر روی میوه‌های رسیده و در حال رسیدگی ظاهر می‌شود. لکه‌ها به شکل دایره‌های کوچک و فرورفته در پوست دیده می‌شوند. با گسترش لکه‌ها، مرکزشان تیره‎تر شده یا حاوی حلقه‌های متحدالمرکز تیره می‌شوند که در واقع اندام‌های تولیدکننده اسپور هستند (تصویر 5).

تصویر 5- علائم آنتراکنوز روی میوه گوجه فرنگی

در هوای مرطوب، اسپورهای زیادی تولید می‌شود و رنگ صورتی در نواحی مورد حمله دیده می‌شود. در این مرحله پوسیدگی عمیقا به گوشت گوجه فرنگی نفوذ کرده است و میوه‌های آلوده ممکن است مورد حمله قارچ‌های دیگر نیز قرار گیرند. وجود آنتراکنوز در گوجه‌های زیادرس شده نیز امری رایج است.

این قارچ بر بقایای گوجه فرنگی، در خاک و روی بذرها زمستان گذرانی می‌کند. آنتراکنوز می‌تواند هفته‌ها قبل از رسیدن میوه در لکه‌های ایجاد شده در میوه توسط سایر بیمارها و یا زخم‌های ناشی از حشرات، استقرار یابد. اسپورها به مقدار قابل توجه‌ی توسط قطرات باران پراکنده می‌شوند و رطوبت و گرما به توسعه قارچ کمک خواهد کرد. روش‌های کنترل آنتراکنوز همانند لکه برگی سپتوریاست. بعلاوه چینش منظم و متناوب تمام میوه‌ها در هر برداشت می‌تواند موثر باشد.

بیماری پژمردگی فوزاریوم: عامل این بیماری قارچ (Fusarium oxysporum f. sp. Lycopersici) است که ارقام خاصی از گوجه فرنگی را مورد هدف قرار می‌دهد. گیاهان آلوده به این قارچ خاکزی دارای برگ‌های زرد و پژمرده هستند. در ابتدا فقط یک طرف برگ، یک شاخه یا یک سمت بوته آلوده می‌شود. اما علائم به سرعت در کل گیاه پخش می‌گردد (تصویر6).

تصویر 6- علائم پژمردگی فوزاریوم

برگ‌های پوسیده معمولا قبل از بلوغ ریزش پیدا می‌کنند. گیاهان آلوده زود می‌میرند و اگر میوه‌ای تولید کرده باشند بسیار کم خواهد بود. در برش طولی و عرضی ساقه گیاه آلوده آوندهای قهوه‌ای و پوسیده شده را می‌توان مشاهده کرد (تصویر 7).

تصویر 7- قهوه‌ای شدن آوندها در اثر فوزاریوم

رگه‌های تغییر رنگ داده در واقع بافت‌های هدایت کننده آب هستند که در اثر حمله قارچ مسدود شده‌اند و منجر به پوسیده شدن برگ می‌شوند. گیاه در تمام مراحل زندگی‌اش به این قارچ حساس است اما این مسئله بعد از گلدهی رایج‌تر است. برای به حداقل رساندن تلفات ناشی از فوزاریوم استفاده از ارقام مقاوم امری لازم است. واریته‌هایی که پس از نامشان کلمه " F"قرار می‌گیرد به یک یا تعداد بیشتری از نژادهای قارچ فوزاریوم مقاوم هستند. واریته‌های مقاوم نیز ممکن است آلوده شوند اما شدت بیماری در آن‌ها به اندازه ارقام حساس نخواهد بود و عملکرد معقولی را خواهند داشت. ضدعفونی کردن گلخانه یا بستر تولید نشاء در جلوگیری از ابتلا به این بیماری کمک می‌کند.

بیماری پژمردگی ورتیسیلیومی گوجه فرنگی: عوامل این بیماری قارچ‌های (Verticillium dahlia وVerticillium albo-atrum ) گیاهی از جمله سیب زمینی، فلفل، بادمجان، توت فرنگی، هندوانه و تربچه را مورد هدف قرار می‌دهند. این بیماری همانند فوزاریوم از پایین بوته شروع شده و به سمت بالا گسترش می‌یابد. لکه‌های زرد رنگ در برگ‌های پایینی توسعه یافته و برگ‌ها به سرعت زرد رنگ شده و می‌افتند (تصویر8).

تصویر8-  علائم برگی بیماری پژمردگی ورتیسیلیومی و نمای ساقه در برش عرضی

برخلاف پژمردگی فوزاریوم، علائم این بیماری در امتداد یک طرف برگ، ساقه و یا گیاه ظهور نمی‌یابد. گیاهان آلوده ممکن است که در طول فصل رشد زنده بمانند اما عملکرد کمی خواهند داشت. این بیماری نیز آوندهای ساقه را قهوه‌ای رنگ و مسدود می‌نماید. پژمردگی معمولا نزدیک سطح خاک شروع شده و 25 تا 30 سانتیمتر بالا می‌رود. روش‌های کنترل این بیماری همانند بیماری پژمردگی فوزاریوم است.

بیماری بادزدگی گوجه فرنگی: عامل این بیماری قارچ (Phytophthora infestans) است که علاوه بر برگ‌های جوان، برگ‌های مسن را هم تحت تاثیر قرار می‌دهد. بروز بیماری ابتدا در نقاط در تماس با آب صورت می‌گیرد و سپس به سایر نقاط انتشار یافته و لکه‌های سیاه متمایل به سبز نامنظمی ایجاد می‌نماید (تصویر 9) ظاهر گیاه شبیه علائم یخ‌زدگی است. در هوای مرطوب سطوح زیرین برگ به رنگ سفید درمی‌آیند. آلودگی در میوه‌های سبز یا رسیده نیز به صورت لکه‌های بزرگ نامنظم و قهوه‌ای رنگ دیده می‌شود (تصویر 10) میوه‌های آلوده نیز به شکل توده‌های بد بو درمی‌آیند.

تصویر 9- علائم بادزدگی روی برگ

این قارچ در آب و هوای مرطوب و خنک و یا شب‌های سردی که قطرات سنگینی از شبنم تشکیل می‌شوند، گسترش می‌یابد. قارچ P. infestans علائم مشابه‌ی در سیب زمینی دارد. کنترل این بیماری شبیه سپتوریاست بعلاوه اینکه از تناوب با سیب زمینی بایستی پرهیز نمود.

تصویر 10- فاسد شدن میوه در اثر بادزدگی

بیماری لکه باکتریایی گوجه فرنگی: عامل این بیماری باکتری (Xanthomonas campestris pv. Vesicatoria) است که گوجه و فلفل را مورد هدف قرار می‌دهد. لکه‌ها بر روی برگ یا ساقه تشکیل شده، و ظاهری کوچک ( 3میلیمتر) ، دایره‌ای، نامنظم و با ظاهری چرب دارند. برخلاف لکه‌های ناشی از بیماری، در این بیماری مرکز لکه‌ها قهوه‌ای مایل به خاکستری نمی‌شود. با بزرگ شدن لکه‌ها، در اطرافشان هاله زرد رنگی ایجاد می‌شود. اگر تعداد لکه‌ها زیاد باشد، به هم می‌پیوندند و توسعه می‌یابند (تصویر 11) برگ‌ها نیز پژمرده شده و قهوه‌ای رنگ می‌شوند (تصویر 12). علائم بیماری در میوه واضح‌تر از برگ و ساقه است. لکه‌ها بر روی میوه‌های سبز (نارس) به رنگ سیاه برجسته و اطراف آبسوخته هستند. وقتی لکه‌ها بزرگتر شوند به رنگ خاکستری-قهوه‌ای و فرورفته درمی‌آیند.

  تصویر 11- لکه باکتریایی بر روی برگ تصویر                 تصویر 12- پوسیدگی ناشی از لکه باکتریایی

این باکتری در طول زمستان بر روی بذر باقی می‌ماند و معمولا توسط نشاءهای آلوده وارد زمین زراعی می‌شوند. هوای گرم و بارانی بیماری را گسترش می‌دهد. راه‌های کنترل این بیماری مشابه سپتوریاست. برای جلوگیری از ورود باکتری بایستی از ایجاد زخم بر روی بوته جلوگیری کرده و از تناوب زراعی با فلفل پرهیز نمود. در صورت استفاده از سموم مسی به محض مشاهده اولین علائم بیماری، میتوان گسترش بیماری را کاهش داد.

بیماری خالزدگی باکتریایی: عامل این بیماری باکتری (Pseudomonas syringae pv. tomato) است که فلفل و سایر گیاهان خانواده بادمجانیان را مورد هدف قرار نمی‌دهد. لکه‌های تیره کوچک با قطر 5/1 میلیمتر با هاله‌ای زرد رنگ بر روی برگ‌ها ایجاد می‌شود (تصویر 13) بهترین راه تشخیص این بیماری بررسی میوه است. خال‌های بی‌شماری که بر روی میوه تشکیل می‌شوند به مقدار کمی برجسته هستند و قطری برابر با 75/0 تا 5/1 میلی‌متر دارند (تصویر 14).

تصویر 13- آسیب ناشی از بیماری لکه باکتریایی روی گوجه فرنگی

تصویر 14- لکه‎های ایجاد شده بعلت بیماری لکه باکتریایی (راست) و خالزدگی باکتریایی (چپ)

در این بیماری خال‌ها به طرز قابل توجهی کوچکتر از لکه‌های ایجاد شده در بیماری لکه باکتریایی هستند و عمق چندانی در میوه ندارند، به طوریکه با ناخن دست میتوان آن‌ها را برداشت. این بیماری باعث کاهش عملکرد و کیفیت میوه می‌شود و در آب و هوای خنک و مرطوب به راحتی توسعه می‌یابد (کمتر از 70درجه فارنهایت). هوای بارانی و طوفانی که منجر به پاشیدن خاک بر اندام هوایی گیاه شود منجر به اپیدمی شدن بیماری می‌گردد. این باکتری در زمستان بر روی بذر، بقایای گیاهی، خاک و سایر گیاهان استقرار می‌یابد. روش‌های کنترل بیماری سپتوریا برای این بیماری نیز کاربرد دارند. همچنین تولید نشاءهای سالم، حذف علف‌های هرز اطراف مزرعه و گلخانه و استفاده از ترکیبات مسی از انتشار بیماری جلوگیری می‌نماید.

بیماری شانکر باکتریایی گوجه فرنگی: عامل ایجاد این بیماری باکتری (Clavibacter michiganensis subsp. Michiganensis) است که منجر به پوسیدگی شدید و سریع نشاءهای گوجه فرنگی می‌گردد (تصویر 15).

تصویر15- پوسیدگی نشاء جوان گوجه فرنگی در اثر بیماری شانکر باکتریایی گوجه فرنگی

در گیاهان بالغ، لبه‌های برگچه‌ها شروع به قهوه‌ای رنگ شدن می‌کند. سپس این پوسیدگی به میانه برگ رسیده و منجر به مرگ برگ می‌گردد (تصویر 16).

تصویر16- قهوه‌ای شدن لبه برگ‌ها در اثر بیماری شانکر باکتریایی گوجه فرنگی

در اغلب موارد یک سمت برگچه یا بوته گیاه علائم را نشان می‌دهد، اما علائم به سرعت گسترش می‌یابند. ندرتا آلودگی درون ساقه نیز دیده شده است. برخی از مواقع نیز لکه‌های قهوه‌ای طولی دیده می‌شود. لکه‌های روی میوه در ابتدا سفید رنگ و کمی برآمده شده و سپس در مرکز به رنگ تیره درمی‌آیند و دارای حفره‌هایی به قطر 3 تا 6 میلی‌متر خواهند بود (تصویر 17). گاهی اوقات این لکه‌ها را "چشم پرنده‌ای" می‌نامند. روش کنترل این بیماری مشابه خال زدگی باکتریایی است. همچنین محلول پاشی با سموم مسی امری موثر در عدم گسترش بیماری است.

تصویر 17- لکه‌های ایجاد شده در سطح میوه در اثر بیماری شانکر باکتریایی گوجه فرنگی

ویروس‌ها

ویروس پژمردگی لکه‌ای گوجه فرنگی (TSWV): یکی از رایج‌ترین ویروس‌های گوجه فرنگی TSWVاست که لکه‌های زرد رنگ دایره‌ای مشخصی بر روی میوه ایجاد می‌کند (تصویر 18). این ویروس می‌تواند ساقه و برگ‌ها را نیز تحت تاثیر قرار دهد. در این مورد نوک برگ‌ها به رنگ بنفش می‌شود (تصویر 19). تریپس‌ها (حشرات کوچک قهوهای-سبز رنگ) ناقل ویروس TSWVهستند ( 6میلیمتر). گیاه ممکن است در مراحل مختلفی از جمله رشد نشاء در گلخانه و انتقال نشاء به زمین زراعی آلوده شود. مهمترین علامت ابتلا به ویروس بازماندگی از رشد و عدم تشکیل میوه است (تصویر 20).

تصویر 18- لکه‌های زرد رنگ ناشی از ویروس TSWV

تصویر 19-  تغییر رنگ و بنفش شدن نوک برگ‌ها در اثر ابتلا به ویروس TSWV

تصویر 20- کوتولگی بوته گیاه (سمت چپ) در اثر ابتلا به ویروس TSWV

سایر ویروس‌ها نیز توسط شته‌ها یا سایر حشرات ناقل ویروس ممکن است به گیاه منتقل شوند و علائمی از قبیل پیچیدگی برگ و الگوهای موزاییکی زرد یا سبز روی برگ‌ها ایجاد نمایند. بهترین تکنیک مدیریت ویروس‌ها، کشت نشاء در محیط عاری از این بیماری است. کنترل شته و تریپس نیز در گلخانه تولید نشاء، امری ضروری است. هیچ راهی برای کنترل و درمان گیاه آلوده به ویروس وجود ندارد. به محض مشاهده اولین علائم بایستی بوته‌های آلوده را حذف کرد تا از انتشار این بیماری جلوگیری شود. بسیاری از ویروس‌هایی که گوجه فرنگی را هدف قرار می‌دهند، فلفل و سیب زمینی را نیز آلوده می‌نمایند. بنابراین باید از کشت این گیاهان در کنار یکدیگر جلوگیری نمود. کنترل حشرات نیز در زمان نشاءکاری و ابتدای فصل رشد حائز اهمیت است.