آشنایی با گیاه دارویی سنبل الطیب

گياه شناسی

سنبل الطيب گياهي علفي و چند ساله و به ارتفاع 0.5 تا 1.5 حتي 2 متر است. به ندرت به صورت بوته‎هاي كم و بيش چوبي ديده مي‎شود. گياهان اين تيره بيشتر در نواحي منطقه مديترانه و آسيا مي‎رويد.

شکل 1: گیاه سنبل الطیب

جدول 1: نام‎های مختلف سنبل الطیب

کشت و پرورش گياه

 سنبل الطيب در طول رويش به هواي معتدل و آب نسبتا زيادي نياز دارد. اين گياه را در مناطقي با بارندگي سالانه بين 600 تا 700 ميلي‎متر مي‎توان کشت کرد. سنبل الطيب را در خاک‎هايي با بافت متوسط، حاصلخيز و غني از ترکيبات و مواد هوموسي و با زهکشي مناسب بايد کشت کرد. در مناطقي که شدت نور زیاد است، با سايه دهي به گياه باعث افزايش محصول مي‎شوند. بهترين دما براي رشد ريشه‎ها 20 درجه سانتيگراد است که در اين دما ساير اندام‎هاي سنبل الطيب بهترين رشد را دارند. ميزان رطوبت در خاک 80 تا 90 درصد ظرفيت زراعي بهترين نتيجه را داشته است. خاک مناسب براي کشت سنبل الطيب بايد سرشار از مواد غذايي، بافت لوم يا لومی شنی با مقادير متوسط هوموس و pH آن بین 6.5 تا 7.5 باشد.

شکل 2: مزرعه سنبل الطیب

زمان و فواصل کاشت

تاريخ کشت گياه به شرايط آب و ِ هوایي محل رويش بستگي دارد. زمان مناسب براي کشت مستقيم اوايل بهار است، يعني زماني که رطوبت و بارندگي زیاد است. در اين صورت بذرها مستقيما در زمين اصلي و در رديف‎هایی به فاصله 40 سانتيمتر کشت مي‎شود.

روش کاشت

کاشت و تکثير سنبل الطيب توسط بذر به دو روش (مستقيم و غيرمستقيم) صورت می‎گیرد.

کاشت مستقيم: در برخي کشورها به علت بالا بودن رطوبت و بارندگي مناسب همواره از کاشت مستقيم بذر در زمين اصلي استفاده می‎شود.

کاشت غيرمستقيم: در اواسط تابستان (نیمه دوم تیر)، بذرها را در خزانه‎اي که آماده شده است، کشت مي‎کنند. بذرها در رديف‎هايي به فاصله 15 تا 20 سانتيمتر در خزانه کشت می‌شود و روي بذرها را حداکثر 0.1 سانتيمتر با خاک برگ می‎پوشانند. سپس غلتک مناسبي زده مي‎شود. براي هر هکتار زمين به 500 تا 700 متر مربع خزانه نياز است. در هر متر مربع به يک گرم و براي هر هکتار زمين به 500 تا 700 گرم بذر نياز است. نِشاها در اواخر شهريور تا اوايل مهر، که ارتفاع آن‎ها به 15 تا 17سانتيمتر مي‎رسد، بايد به زمين اصلي منتقل شوند.

در فصل پاييز هنگام تهيه زمين ميزان 15 تا 20 تن در هکتار کود حيواني و 40 تا 50 کيلوگرم در هکتار کود فسفر، 20 تا 30 کيلوگرم در هکتار کود پتاسيم و 40 تا 50 کيلوگرم در هکتار مصرف می‎شود. در اين فصل نيز کود ازت مورد نياز گياهان باید بصورت سرک به خاک اضافه شود. با این حال بهتر است در خصوص تغذیه گیاه، به آزمون خاک مزرعه و توصیه کودی توسط کارشناسان تغذیه توجه کرد. سنبل الطيب به آب زياد نياز دارد. آبياري در اين گياه بايد هفته‎اي يک بار صورت گيرد. مبارزه با علف‎هاي هرز در طول رويش سنبل الطيب، در افزايش عملکرد ريشه نقش عمده‎اي دارد. مهمترین آفتي که خسارت اقتصادي به سنبل الطيب وارد مي‎کند، لارو یا همان کرم سفيد ريشه است. از بيماري‎هاي سنبل الطيب می‎توان سفيدک سطحي را نام برد.

عمليات برداشت

ريشه سنبل الطيب مانند هر ريشه حاوي ماده مؤثره، در اواخر رويش (پایيز يا زمستان) از بيشترین مقدار ماده مؤثره برخوردار است. چنانچه نشاها در پایيز به زمين اصلي منتقل شده باشند، بايد در فصل پایيز (مهر- آبان) سال بعد برداشت شوند. در اين صورت نيز توصيه مي‎شود ريشه‎ها در فصل پایيز بعد برداشت شوند. برداشت ريشه در فصل پایيز سال سوم مناسب نيست؛ زيرا عملکرد کاهش مي‎يابد. قبل از برداشت ريشه، ابتدا بايد اندام‎هاي هوايي گياه را برداشت کرد. ريشه‎ها را زمانی از خاک خارج می‎کنند که رطوبت خاک کاهش يافته است.

ويژگي‎هاي دارويي و درماني

 ريشه‎هاي تازه سنبل الطیب خواص دارويي بيشتري نسبت به حالت خشک شده‎اش دارد. ريشه و ريزوم خشک سنبل الطیب حاوي 2 تا 0.5 درصد اسانس است. بوي تند ريشه اين گياه ناشي از وجود اسيد ايزووالرنيک است.

فراورده‎ها

اسيد والرينيك از ريشه گیاه سنبل الطیب، با استفاده از روش‎هاي مختلف (كدكس 84 ) و در صنعت به طريق سريع‎تر و با صرفه‎تر، از اكسيداسيون الكل آميليك حاصل از تخميرهاي الكلي قند و مواد نشاسته‎اي تهيه مي‎شود. این ماده از اجزای کپسول سدامين، والريک، والرين، پودر آلتيب، قرص آنتیميگرن، محلول خوراکي رها، قرص نوراگل، شربت والريک است. فراورده‎های خشک شده ريشه اين گياه، که بصورت 1.5 تا 2 گرمي هستند، بايد 30 تا 60  دقيقه قبل از خواب مصرف شوند. برخي نيز اين گياه را با بادرنجبويه، رازک، گل ساعت و اسکالکپ (در طب چيني کاربرد دارد) ترکيب و مصرف مي‎کنند.

خواص درماني

ريشه سنبل الطيب از نظر طب قديم ايران گرم و خشک است. خواص مهم آن عبارت‎اند از ضدتشنج، رفع ناراحتي‎هاي عصبي و هيستري، ضداسپاسم و آرام بخش، معالج صرع، درمان بي‎خوابي، برطرف کننده دلهره، تشويش، نگراني، تقویت نیروی جنسی و... . والرين يک گياه قلبي، معرق، مقوي مغز، ضدانگل و قاعده‎آور و مهمتر از همه آرام کننده قوي دستگاه عصبي، دارويي مطمئن براي بحران‎هاي عصبي، دلهره، ضعف اعصاب، درمان ميگرن و سردردهاي شديد عصبي است. این گیاه همچنین برطرف کننده تپش و ترس‎هاي شبانه اطفال نامیده شده‎ است. مطالعات انجام شده بر روي انسان، اثرات آرام بخش سنبل الطيب را تأييد مي‎کند و فعاليت ملايم خواب آوري بر روي افراد طبيعي بی‎خواب و با خواب غيرطبيعي را نشان مي‎دهد. این گیاه زمان شروع خواب را کوتاه کرده و بي‎نظمي خواب را اصلاح مي‎کند. همچنین خوشبوکننده دهان است و سکسکه مداوم را از بين می‎برد.