خواص درمانی
این تیره دارای ترکیبات شیمیایی متفاوتی بوده و لذا از نظر کموتاکسونومی یا طبقه بندی شیمیایی دارای اهمیت هستند. سیاه دانه یا سیاه تخمه Nigella sativa، دارای روغن ثابت، ساپونینی به نام ملانتین و همچنین حاوی اسانس بوده که یکی از ترکیبات اسانس آن Nigellon، میباشد. ملانتین به صورت مجزا ترکیبی سمی است. دانهها و روغن آن هر دو به عنوان مکمل غذایی و دارو مورد استفاده قرار میگیرند.به عبارتی دانه گیاه حاوی 30 تا 40 درصد روغن غیرفرار (black seed oil) و 0.5 تا 1.5 درصد روغن فرار یا اسانس (Essential oil) است که شامل نیژلون و تیموکینون بوده که مسئول اثرات ضد هیستامینی، آنتیاکسیدانی، ضد عفونی و گشادکنندگی برونشهاست.
ترکیبات مختلف دیگر مانند کربوهیدراتها، صمغ، مواد آلبومینوییدی، ساپونین و آلکالوییدها نیز در سیاه دانه گزارش شدهاند. ترکیب شیمیایی روغن سیاه دانه به طور عمده اسیدهای لینولئیک و اولئیک است. اسیدهای چرب دیگر نظیر پالمیتک و نیز میریستیک، استاریک، آراشیدونیک، آلفالینولنیک و ایکوزادینوئیک در مقادیر کمتر دیده شده است. سیاهدانه همچنین دارای 15 اسید آمینه و نیز مواد معدنی مفید برای بدن نیز میباشد.
کنجاله دانه این گیاه به دلیل داشتن میزان پروتئین بالا، فیبر خام و انواعی از عناصر مفید به عنوان مکمل غذایی در تغذیه انسان و دام مورد استفاده قرار میگیرد. سیاه دانه در درمان سرطانهای پوستی موثر است. قاعده آور، ضد انگل، مسهل و افزاینده شیر مادران میباشد و برای دفع نفخ معده و بیماریهای نزلهای دستگاه تنفس استفاده می‌شود. عصاره روغنی سیاه دانه در کاهش LDL کلسترول و جلوگیری از حملات قلبی به کار میرود. همچنین در بیماریهای پوستی خصوصا درمان عفونتهای قارچی پوست، استفاده می‌شود. عصاره الکی سیاه دانه در جلوگیری از تجمع کریستالهای اگزالات کلسیم و در خرد کردن سنگ کلیه موثر است. در بررسی اثر سیاه دانه روی بیماری دیابت نتیجه گرفته شد که تجویز خوراکی سیاه دانه باعث کاهش میزان تریگلیسرید و کلسترول سرم و همینطور تسکین درد در این افراد می‌شود.
اندام مورد استفاده
اندام مورد استفاده در گیاه سیاه دانه، دانه است (شکل1).
شکل1- گل سیاه دانه
روش تکثیر
گیاه سیاه دانه از طریق بذر تکثیر مییابد ولی باید کشت بذر حتما به صورت مستقیم انجام شود زیرا این گیاه، جا به جایی را دوست ندارد. به همین منظور کشت در اوایل بهار در زمین اصلی صورت میگیرد.
کاشت
وسعت کشت سیاه دانه منطقه مدیترانه (مصر، ترکیه، یونان، تونس و ...) هند و خاورمیانه میباشد. در مناطق مختلف جنوب غرب آسیا، اروپا و شمال آفریقا بومی شده و کشت می‌شود. در ایران نیز در اراك و اصفهان میروید و در سایر نواحی هم پرورش مییابد. در ایران چندین توده سیاه دانه، مثل تودههای اصفهان، مشهد، اراك، سمیرم، محلات و قزوین وجود دارد. در حال حاضر توده سمیرم بهترین نوع موجود در داخل کشور گزارش شده است.
این گیاه مخصوص نواحی معتدل و سرد بوده و در مناطق گرمسیر به ندرت یافت می‌شود. موطن اصلی سیاه دانه جنوب اروپا و آسیای غربی بوده است و از قدیم این گیاه را در این مناطق میکاشتهاند. سیاه دانه به سادگی با محیط جدید خو میگیرد. سیاهدانه به کمبود آهن و خاكهای ضعیف حساس است و به سرعت زرد می‌شود. همچنین به شوری و گرما نیز مقاومت خاصی ندارد. بیشترین سرعت جوانهزنی در 20 درجه سانتیگراد گزارش شده است. حداقل و حداکثر بارش سالانه برای کشت دیم به ترتیب 430 و 1530 میلیمتر و بارش بهینه، 790 میلیمتر بیان شده. حداقل، حداکثر و دمای مطلوب برای رشد گیاه به ترتیب 8.7، 21 و 13 درجه سانتیگراد عنوان گردیده است.
تاریخ کاشت، از اصلیترین فاکتورها در تعیین عملکرد سیاه دانه عنوان شده است. بر این اساس در مناطق مختلف، زمانهای متفاوتی برای کشت این گیاه پیشنهاد گردیده است. در استان بوشهر بیشترین عملکرد با تاریخ کاشت 15 آذر حاصل شد. در اصفهان 25 آبان، در گلستان نیمه مهر تا نیمه آبان، در مشهد، اسفندماه و در قائنات، کاشت در فروردین، بیشترین عملکرد را نشان داده است. بنابر گزارشات، در قزوین، سیستان و بسیاری از مناطق کشور کشت پاییزه به بهاره دارای ارجحیت بوده است.
در برخی مناطق مانند سمیرم، کشت سیاه دانه به صورت انتظاری انجام می‌شود. به این معنی که بذرها قبل از بارندگی پاییزه در زمین کاشته شده و با اولین بارندگی، شروع به فعالیت میکنند. بنابراین تاریخ کاشت واقعی را طبیعت مشخص خواهد کرد.
جهت کاشت این گیاه، پس از انجام عملیات شخم و تسطیح زمین توسط دیسک، کشت بطور مکانیزه با ردیفکار ریز دانه کار کلزا با خط کشیهایی به فواصل cm30 صورت میگیرد. به این ترتیب مقدار بذر استفاده شده، 3-4 کیلوگرم در هکتار میباشد. کاشت با بذر کار همدانی میتواند مقدار مصرف بذر را تا 50 درصد افزایش دهد. این مقدار در کاشت دستی 10 تا 15 کیلوگرم خواهد بود. بذر سیاه دانه نسبتاً کوچک است به طوریکه وزن هزار دانه آن به طور متوسط 2.4 گرم گزارش شده است. بر اساس تحقیقات، تراکم 250 بوته در متر مربع با فواصل آبیاری دو هفته مناسبترین ترکیب برای تولید سیاه دانه در شرایط آب و هوایی مشهد و تراکم 350 بوته در متر مربع دارای بهترین عملکرد در شهرستان قائنات و بیرجند،گزارش شده است.
شکل 2- مزرعه سیاه دانه
داشت
مواد و عناصر غذایی کافی، نقش عمدهای در افزایش عملکرد و مقدار مواد موثره گیاه دارد. فصل پاییز افزودن 20 تا 30 تن در هکتار کودهای حیوانی کاملاً پوسیده، به زمین زراعی مناسب است و سبب افزایش عملکرد می‌شود. کودهای مورد نیاز سیاه دانه فسفر و نیتروژن میباشند که معمولاً به صورت اوره و فسفات مصرف میشوند. بالاترین مقدار محصول زمانی حاصل می‌شود که 60 کیلوگرم اوره و 30 کیلوگرم فسفات در هر هکتار مصرف شود. طریقه مصرف این دو نوع کود به صورت بکار بردن نیمی از کود نیتروژن و همه فسفات در هنگام کاشت میباشد. باقیمانده کود نیتروژن یک ماه پس از کاشت بصورت کود سرك مصرف می‌شود.
بر اساس گزارشات، دوره بحرانی کنترل علفهای هرز سیاه دانه از 11 تا 64 روز پس از جوانهزنی، از کل 93 روز دوره رشدی عنوان شده است. برای کاهش علفهای هرز، میتوان از علفکش پیش رویشی ترفلان استفاده کرد. همچنین به دلیل جوانهزنی کٌند و رشد بطئی گیاه از علفکشهای فوکوس، گالانت سوپر و نابواس استفاده می‌گردد.
این گیاه معمولاً در مناطقی با میانگین بارندگی سالیانه حدود mm 411 به طور طبیعی رشد میکند. در خاكهای سبک شنی به دلیل قابلیت جذب کم، دوره آبیاری کوتاه، هر 4 روز یکبار صورت میگیرد. در خاكهای سنگین دورههای آبیاری طولانیتر و بنابه فصول متغیر است. دورههای آبیاری سیاه دانه به شرح زیر صورت میگیرد:
-
آبیاری تا جوانهزنی (آبیاری بعد از کشت)
-
آبیاری تا گلدهی (جوانهزنی تا زمان گلدهی)
-
آبیاری در زمان گلدهی
-
آبیاری آخر در انتهای گلدهی و ابتدای دانه بندی
نیاز آبی سیاه دانه در کرمانشاه، 724.11 میلیمتر و در مشهد، دوره آبیاری 12 روزه باعث بهترین کمیت و کیفیت سیاه دانه بیان گشته است. هر چه فاصله زمانی آبیاری طولانیتر شود، میزان محصول به همان نسبت کاهش مییابد.
بیماری‌ها و آفات
سیاه دانه به کمبود آهن، شوری و خاكهای ضعیف حساس است و به سرعت زرد می‌شود، گرمای شدید را نمیپسندد و انگل سس به این گیاه حمله میکند. در ایران بیماریهایی با علائم کوتولگی شدید، ریز برگی و سبز ماندن اندام گل در این گیاه گزارش شده است.
برداشت
در کشت پائیزه محصول سیاه دانه در خرداد ماه و در کشت بهاره در تیر ماه قابل برداشت میباشد. با زرد شدن کپسولها میتوان اقدام به برداشت و یا پس از ریشه کنی کل بوته و خشک کردن با خرمن کوبی، بذرهای داخل کپسول را جدا کرد. از هر هکتار زمین کشت شده سیاه دانه مقدار 600 تا 1000کیلوگرم بذر به دست میآید. اخیراً برداشت مکانیزه با کمباین غلات و تنظیمات هد کلزا، انجام می‌گردد.
شکل 3- کپسول حاوی بذر گیاه سیاه دانه