مشخصات گیاه اسطوخودوس
اســطوخودوس گیاهــی اســت دارویــی و زینتــی، چندســاله و خشــبی، همیشه ســبز، دارای ســاقه چوبــی و بوتهای شــکل کــه در زمینهــای آهکــی زیــاد دیــده میشــود. در جــدول 1 مشــخصات گیــاه دارویــی اســطوخودوس آمــده اســت.
جدول 1- مشخصات گیاه اسطوخودوس
|
نام علمی
|
Lavandula anguttifolia
|
|
نام انگلیسی
|
Lavander
|
|
خانواده
|
Lamiaceae
|
خواص درمانی
اسـطوخودوس دارای طبـع گرم و خشـک اسـت و از فراوردههـای معطر گیاهی مـورد اسـتفاده در طـب سـنتی ایـران اسـت کـه اثـرات آرام بخشـی و ضـددرد آن مـورد تأکیـد دانشـمندان ایران زمیـن همچـون رازی و بوعلیسیناسـت. همچنیـن مصــرف دو بــار در روز جوشــانده انــدام هوایــی خشک شــده اســطوخودوس بــه درمــان افســردگی در بیمــاران کمــک میکنــد. در جــدول 2 خــواص درمانــی گیـاه اسـطوخودوس به صـورت کامـل آمـده اسـت.
جدول2- خواص درمانی اسطوخودوس
|
برطرف کنندگی اسپاسمهاي ماهیچهاي
|
تقویت حافظه و رفع فراموشي
|
|
ضدتشنج
|
تحریک جریان خون
|
|
مقوي معده
|
رفع آسم و نزله
|
|
تسکین دهنده اعصاب
|
استفاده از رقیق شده اسانس در پانسمان
زخم ها و جراحات
|
اندام مورد استفاده
اندامهای مورد استفاده در اسطوخودوس، گل و برگ است (شکل1).
شکل 1- گل و برگ گیاه اسطوخودوس
روش تکثیر
اســطوخودوس از گیاهــان ســازگار بــا مناطــق خشــک و نیمه خشــک اســت. ایـن گیـاه در طـول رویـش بـه نـور فـراوان، هـوای گـرم و رطوبت کـم نیـاز دارد. از روشهـای تکثیـر آن میتـوان بـه قلمـهزدن، خوابانیـدن کپـهای و کشـت بـذر اشـاره کـرد.
فصــل پاییــز (آذر) یــا اوایــل بهــار (نیمــه دوم اســفند) زمــان مناســبی بــرای کشــت بــذر در خزانــه هــوای آزاد اســت و فاصلــه ردیفهــای 35 تــا 40 ســانتیمتر بــرای ســطح وســیع خزانــه و فاصلــه 15 تــا 20 ســانتیمتر بــرای سـطح کوچـک خزانـه مناسـب اسـت. بـرای کشـت بذرهـا در فصـل پاییـز عمـق 0.5 تـا 1 سـانتیمتر و بـرای کشـت در فصـل بهـار عمـق 1 تـا 1.5 سـانتیمتر مناسـب اسـت. اواخـر شـهریور تـا اوایـل مهـر و اوایـل بهـار سـال بعـد زمانهـای مناسـبی بـرای انتقـال نشـاها بـه زمیـن اصلـی اسـت. قبـل از انتقـال بـه زمیـن اصلـی، بایـد از فاصلـه 8 تـا 10 سـانتیمتری سـطح زمیـن هـرس انجـام شـود. انتخـاب فاصلـه ردیـف بـه شـرایط اقلیمـی و نیـز وسـایل و تجهیـزات مـورد اســتفاده در مراحــل کاشــت تــا برداشــت محصــول بســتگی دارد. به طورکلــی، نشــاها در زمیــن اصلــی در ردیفهایــی بــه فاصلــه 50 ســانتیمتر بایــد کشــت شــوند و فاصلــه دو بوتــه در هــر متــر طولــی بایــد 80 تــا 100ســانتیمتر باشــد. کشــت در ســطح کوچکتــر، به دلیــل اســتفاده نشــدن از ماشــین آلات کشــاورزی، میتوانــد متراکمتــر باشــد.
شکل 2- بذر و دانهال (نشا) حاصل از بذر اسطوخودوس
در کشــورهای اروپایــی انــواع بــذر اصلاح شــده ایــن گیــاه بــرای کاشــت در دســترس قــرار دارنــد. مقــدار بــذر لازم بــرای تهیــه خزانــه و تولیــد نشــای اســطوخودوس فرانســوی، بــرای کاشــت در یــک هکتــار زمیــن، حــدود 50 تــا 100 گـرم اسـت (با احتسـاب اینکـه در هـر هکتـار 25000 گیـاه کشـت شـود و انـدازه کشـتهـا 50 در 80 سـانتی متـر باشـد).
کاشت
مرســومترین روش تکثیــر اســطوخودوس فرانســوی، اســتفاده از قلمــه ســاقه اســت. در پایــان فصــل رشــد معمــولاً قلمههایــی بــه انــدازه 20 تــا 30 ســانتیمتر از ســاقههای علفــی تهیــه میشــود و تعــدادی بــرگ روی رأس آن باقــی گذاشته میشــود. ایــن قلمههــا در خزانــه، داخــل پرلیــت یــا ماســه یــا مخلوطــی از هــر دو کاشــته میشــوند و در گلخانــه ســرد نگهــداری میشــوند. قلمههــا به راحتــی ریشــهدار میشــوند و در بهــار بــه زمیــن اصلــی منتقــل میشــوند. قلمههــای چوبــی نیــز به راحتــی ریشــهدار میشــوند. قلمههــای تهیه شــده از ســاقههای چوبــی معمــولاً نهالهایــی پر شــاخ و برگ تولیــد میکننــد. قلمههــا در صــورت یخبنــدان و ســرمازدگی ســیاه میشــوند و از
بیــن میرونــد.
اوایـل شـهریور تـا اوایـل مهـر زمـان مناسـبی بـرای تکثیـر گیـاه از طریـق قلمههـای سـاقهای در خزانـه زیـر پلاسـتیک اسـت. اواسـط بهـار (اردیبهشـت) زمــان مناســبی بــرای ریشــهدار کردن قلمههــا در خزانــه هــوای آزاد اســت. زمـان مناسـب بـرای انتقـال قلمههـای ریشهدارشـده بـه زمیـن اصلـی متفـاوت اسـت و بـه وضعیـت ریشـه بسـتگی دارد. بهـار (اردیبهشـت تـا خـرداد) یـا پاییـز ســال بعد زمانهــای مناســبی بــرای انتقــال قلمههــای ریشهدارشــده بــه زمیــن اصلـی اسـت. بوتههـا در زمیـن اصلـی در ردیفهایـی بـه فاصلـه 50 سـانتیمتر بایـد کشـت شـوند و فاصلـه دو بوتـه در طـول ردیـف 50 تـا 80 سـانتیمتر باشـد.
ایــن گیــاه در تمامــی شهرســتانهای اســتان یــزد کشــت و بهرهبــرداری میشـود و حتـی امـکان کاشـت آن در فضـای بیـن درختـان میـوه نیـز وجـود دارد، بـه شـرط اینکـه بـه انـدازه کافـی نـور آفتـاب دریافـت کنـد.
داشت
در ســال اول رویــش و به منظــور تولیــد شــاخههای متعــدد، قســمت هوایــی گیاهــان را بــه طــول 8 تــا 10 ســانتیمتر هــرس میکننــد. ایــن عمــل بــا تولیــد شــاخههای متعــدد ســبب افزایــش رشــد بوتههــا میشــود. در ســال دوم رویـش، عمـل هـرس انـدام هوایـی از قسـمت 15تـا 18سـانتیمتری بایـد تکــرار شــود. هــرس گیاهــان در ســال دوم رویــش ســبب میشــود ســاقههای گلدهنـده از طـول یکسـانی برخـوردار شـوند. از سـال سـوم بـه هـرس نیـازی نیســت، زیــرا گیاهــان به شــکل ثابــت خــود میرســند کــه نیمکــرهای اســت. از آنجایی کــه رشــد اولیــه اســطوخودوس در ســال اول بســیار کنــد اســت، علفهـای هـرز میتواننـد بـدون رقابـت و بسـرعت توسـعه پیـدا کننـد؛ بنابرایـن کنتـرل علفهـای هـرز قبـل از کاشـت و تهیـه بسـتر فاقـد علـف هـرز ضـرورت دارد. شـبدر سـفید یکـی از عمدهتریـن علفهـای هـرز اسـطوخودوس و از علفهـای ریشـهای چندسـاله اسـت کـه تـا 10 سـال در بیـن ایـن گیاهـان رشــد میکنــد و مشــکلات زیــادی را به وجــود مــیآورد.
مبــارزه شــیمیایی بــا علفهــای هــرز به تنهایــی کافــی نیســت و به موازاتــش بایــد بــه وجیــن مکانیکــی آنهــا پرداخــت. از آنجایی کــه اســطوخودوسهای جــوان معمــولاً بــه بیشتــر علفکشهــا حســاساند، بهتــر اســت از علفکشهایـی اسـتفاده شـود کـه مـاده مؤثرهشـان پرومتریـن ماننـد مرکازیـن اســت. آفــت یــا بیمــاری خاصــی روی گونههــای مختلــف اســطوخودوس مشــاهده نشــده باشــد. چنانچــه گیاهــان در طــول ردیفهــا تراکــم یکســانی نداشـته باشـند، نه تنهـا برداشـت مکانیـزه گلهـا را بـا مشـکل مواجـه میکنـد، بلکـه محصـول برداشت شـده نیـز کیفیـت مناسـبی نـدارد؛ ازایـن رو، اواخـر سـال اول رویــش زمــان مناســبی بــرای واکاری و جایگزینــی بوتههــای خشک شــده اســت. از دیگــر مراقبتهــای لازم در دوره رشــد ایــن گیــاه، برگردانــدن خــاك بیــن ردیفهــا در گیاهــان چنــد ســال کشت شــده (هــر 4 تــا 6 ســال) بــرای رفــع مشــکلات متراکم شــدن خــاك و بهبــود عمــل تهویــه اســت.
برداشت
گلهـا از سـال دوم از اواخـر بهـار (اواخـر خـرداد) ظاهـر میشـوند و گلدهـی تــا اواخــر تابســتان (مــرداد) ادامــه دارد. در بعضــی مناطــق، گلهــا تــا شــروع یخبنـدان (در دو نوبـت) بـر روی گیـاه شـکفته میشـوند. زمـان برداشـت و مقدار محصـول تولیـدی بسـته بـه سـال بهـرهوری متفـاوت اسـت. زمـان برداشـت گل اسـطوخودوس پـس از شـکفتن و قبـل از شـروع پژمردگـی آنهاسـت و برداشـت
در صبــح ترجیــح داده میشــود. گلهــای باز شــده از بیشتریــن مقــدار اســانس برخورد دارنــد. از آنجایی کــه گیاهــان معمــولاً چندیــن روز در مرحلــه گلدهــی هسـتند، در سـطوح وسـیع کشـت امـکان برداشـت آنهـا در ایـن مـدت کوتـاه وجـود نـدارد؛ بنابرایـن از بـدو باز شـدن گلهـا میتـوان آنهـا را برداشـت کـرد.
از هــر هکتــار مزرعــه اســطوخودوس در ســال ســوم میتــوان حــدود 3 تــن سرشـاخه گلدار برداشـت کـرد. مـواد مؤثـره گلهـا دارای کیفیـت مطلوبتـری اســت، امــا برداشــت گل بســیار هزینه بــر و وقتگیــر اســت و گل تولیــدی در هکتــار نیــز کــم اســت. بــا اســتفاده از قیچــی و اره برقــی، سرشــاخه گلــدار و شــاخههای جــوان اســطوخودوس را میتــوان برداشــت کــرد. در ســطوح کـمِ کشـت، اسـتفاده از داس و در سـطوح وسـیع اسـتفاده از ماشـین برداشـت مخصــوص رایجتــر اســت.
اگـر سـاقههای گل دهنـده از نیمـه قطـع شـوند، سـبب ناهماهنگـی در نمـو گلهـا در سـالهای آینـده میشـوند و برداشـت محصـول را بـا مشـکلات زیـادی مواجـه میکنـد. چنانچـه ایـن سـاقهها پایینتـر از حـد معمـول چیـده شـوند، در کیفیـت اسـانس تأثیـر نامطلوبـی دارنـد. از ایـن رو، سـاقههای گل دهنـده بایـد از حــد فاصــل بیــن ســاقههای بــرگدار (قســمت فوقانــی برگهــا) و قســمت گل دهنـده (ناحیـه تحتانـی تولیـد گل) برداشـت شـوند.
پس از برداشت و خشک کردن
پــس از برداشــت گلهــا، آنهــا را در کیســههای بــزرگ میریزنــد و گلهــا را بـرای اسـتخراج اسـانس بسـرعت بـه مـکان مربـوط منتقـل میکننـد. گاهـی ممکــن اســت اســطوخودوس بــه ایــن منظــور کشــت شــود کــه از گلهایــش به جــای اســانس و به عنــوان دمنــوش اســتفاده شــود. در ایــن حالــت، پــس از برداشــت، گلهــا را بایــد در ســایه یــا بــا اســتفاده از خشــک کنهای الکتریکــی در دمــای 40 تــا 50 درجــه ســانتیگراد خشــک کــرد. گلهــای خشک شــده را بایـد بسـتهبندی و در مکانـی کاملا خشـک نگهـداری کـرد. بـرای برداشـت بذرهـا بایـد گیاهانـی سـالم، قـوی، پـرگل و فاقـد هرگونـه علـف هـرز انتخـاب کـرد. میوههـا از اوایـل تابسـتان به تدریـج میرسـند. هنگامـی کـه رنـگ بذرهـا از اواسـط تابسـتان به تدریـج قهـوهای تیـره شـد، بایـد سـاقههای گلدار را برداشـت و سـپس خشـک کـرد تأخیـر در برداشـت باعـث ریـزش بذرهـا میشـود. بعـد از برداشـت بایـد آنهـا را پــس از بوجــاری و تمیزکــردن، بســتهبندی کــرد و در جــای خشــک و خنــک نگهـداری کـرد. عملکـرد بـذر بیـن 200 تـا 300 کیلوگـرم در هکتـار اسـت.