مشخصات گیاه‌شناسی خرما
خرما با نام علمی (Phoenix dactylifera)، از خانواده خرما، گیاهی تک‌لپه است. این گیاه فاقد ریشه اصلی است. سیستم ریشه در نخل خرما، افشان و ریشه آن مشابه ریشه گیاه ذرت، فیبری اسـت. ریشه‌های ثانویه از ریشه‌های اولیه بذری منشعب می‌شوند و خود تولید ریشه‌های جانبی بعدی می‌كنند كه تقریبا دارای قطر یکسان در سراسر طولشان هستند. تنه نخل خرما به صورت ستونی عمودی، استوانه‌ای و دارای ابعاد یکسـان در تمام طول تنه است. رشد تنه همواره رو به بالا است. قطر تنه نخل خرما در تمام طول آن تقریبا یکسان است به گونه‌ای كه حتی در زیر تاج هم ابعاد آن تغییر نمی‌كند. تنه قهوه‌ای رنگ، چوبی و بدون انشعاب است. متوسط قطر تنه بین ۳5 تا 70 سـانتیمتر در نوسان است لیکن مقدار معمول آن 40 تا 50 سانتیمتر است. برگ خرما از نوع مركب اسـت و طول آن بسته به رقم، سن نخل و شرایط محیطی ۳ الی 7 متر متغیر و متوسط آن 4 متر است. دمبرگ نخل خرما دارای مقطعی مثلثی شکل با دو زاویه جانبی و یک زاویه زیرین است. ابتدای دمبرگ تا محدوده كمی خالی از خار است لیکن بعد از این محدوده تعداد زیادی خار
را در بر می‌گیرد. ناحیه میانی شـامل برگچه‌های خار مانند است كه به آن‌ها خارهای برگچه مانند نیـز می‌گویند. در نوک برگ ممکن اسـت یک برگ مركزی یـا دو برگ به صورت عدد هفت وجود داشته باشد.
نخل خرما هرساله تعدادی اسپات تولید می‌کند که در نخل‌های ماده این اسپات‌ها پس از باز شدن و گرده افشانی توسط گرده نخل نر (که از اسپات نخل نر تهیه می‌شود) به خوشه‌های میوه تبدیل می‌شوند.
میوههای بذردار تشکیل شده دارای مراحل رشد مختلفی با نام‌های حبابوک (حبه کوچک)، کیمری، خلال، رطب و تمر هستند.
نخل خرما ازنظر میزان رشد دارای ارقام پاكوتاه، میان قد و پابلنـد است. از نظر اندازه تاج نیـز دارای تنـوع زیادی از بسیار بزرگ مانند برحی تا كوچک مانند خضراوی و لیلوئی است. شکل و رنگ برگ‌ها نیز در نخل خرما متنوع است. شکل، رنگ، زمان رسیدگی و خصوصیات خوشه و میوه خرما نیز تنوع وسـیعی را شامل می‌شود.
جدول 1- مشخصات گیاه‌شناسی خرما
|
نام فارسی
|
خرما
|
|
نام انگلیسی
|
Date palm
|
|
نام علمی
|
Phoenix dactylifera
|
|
خانواده
|
خرما
|
شکل 1- آشنایی با درخت، برگ، گل و میوه خرما
کاشت
نخـل خرما در گستره وسیعی از مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری به خوبی رشد و نمو می‌كند. با توجه به تعدد و تنوع ارقام خرما و سازگاری متفاوت آن‌ها با شرایط مختلف آب و هوایی، تصمیم به كشت نخل خرما باید در منطقه‌ای صورت گیرد كه مستعد پرورش خرما است و خرما به صورت تجاری در آن منطقه كشت و پرورش می‌یابد.
با توجه به ساختار ریشه نخل خرما، بافت خاک زمین مورد نظر باید جهت رشد و تولید محصول بهینه در نخل مناسب باشد. خاک‌های رسی سنگین و خاک‌های شنی و فقیر از نظر مواد غذایی، مناسب كشت نخل نیستند. خاک‌های شور با شوری بالا نیز با توجه به میزان شوری باعث كاهش رشد و نمو نخل، كاهش میزان محصول یا حتی در موارد با شوری بالا باعث مرگ نخل می‌شوند.
نهال‌های قابل كشت نخل خرما در مقابل شرایط سخت محیطی حساس‌اند و در صورت بروز تنش دمایـی یا رطوبتی شدیداً آسیب می‌بینند. بنابراین تنظیم كشت نهال‌ها به گونه‌ای صورت پذیرد كه بلافاصله با دماهای بسیار پایین یا بسیار بالا مواه نشـوند و فرصت كافی جهت استقرار اولیه و كسب پایداری لازم را داشته باشند. كشت نهال را می‌توان در دو فصل پاییز یا زمستان انجام داد.
شکل 2- نخلستان خرما
داشت
بلافاصله بعد از كاشت نهال لازم است كه آبیاری انجام شود. آبیاری باید به گونه‌ای صورت گیرد كه در دوره استقرار گیاه (سه تا شش ماه پس از كاشت) خاک محدوده ریشه‌ها همواره از رطوبت كافی برخوردار باشد. بنابراین توصیه می‌شود كه پس از كاشت، آبیاری در ده روز اول با دور دو روز، سپس به مدت یک ماه آبیاری پس از 45 میلیمتر تبخیر تجمعی، در ماه دوم پس از ۶0 میلیمتر تبخیر تجمعی و در بقیه ایام سال، آبیاری پس از 75 میلیمتر تبخیر تجمعی از تشت تبخیر انجام گیرد. بر این اساس تنظیم دور آبیاری باید با توجه به شـرایط اقلیمی و زمان كاشت انجام پذیرد. در حالی كه در كشت بهاره به دلیل گرمی هوا و عدم وجود بارندگی در ادامه فصل، آبیاری تا پایان ماه دوم هر سه روز یکبار و بعد از آن هر چهار روز یکبار الزامی است، در كشت پائیزه با خنک شدن هوا و آغاز بارندگی‌های فصلی، بسته به شرایط می‌توان عملیات آبیاری را تغییر داد.
بهترین زمان مصرف كود در اواسط فصل زمستان و همزمان با از سرگیری رشد مجدد نهال‌ها پس از سپری شدن فصل سرد سال است. به منظور جلوگیری از صدمه دیدن ریشه‌ها و سوختگی آن‌ها در اثر مصرف كود، تمامی كود مورد نیاز نباید همزمان مصرف شود. در ارتباط با كود نیتروژنه توصیه می‌شود كه نصف آن در زمستان و نصف دیگر طی دو مرحله در بهار استفاده شود. بهتریـن زمان مصرف كودهای شـیمیایی در نیمکره شمالی (ازجمله ایران) در ماه‌های بهمن (زمان گلدهی) و تیرماه (زمان رشد و نمو تکامل میوه) پیشنهاد شده است.
برداشت
برداشت خرما به معنای جداسازی فیزیکی میوه رسیده از نخل خرما اسـت. آنچه عملیات برداشت خرما را اندكی پیچیده می‌كند این است كه رسیدگی میوه خرما اغلب چه روی یک رشته چه در یک خوشه یا یک نخل به صورت همزمان برای تمامی میوه‌ها اتفـاق نمی‌افتد و همواره شاهد وجود میوههای خرما در طیف وسیعی از رسیدگی هستیم.
با توجه به وجود سه مرحله رسیدگی ممکن (خلال، رطب و تمر) این عملیات می‌تواند در هر یک از این مراحل انجام شود. با این وجود تمامی ارقام خرما در تمامی این سه مرحله قابل برداشت نیستند. اكثر ارقام در دو مرحله انتهایی رطب و تمر قابل برداشت هستند و قابلیت برداشت میوه در مرحله خلال تنها در ارقام معدودی همچون برحی، بریم و جوزی امکانپذیر است.
انتخاب زمان برداشت میوه در هر یک از سه مرحله رسیدگی تابع شـرایطی از جمله خصوصیات رقـم، زمان عرضه محصول در بـازار، تقاضای بازار، وجود نیروی كار و شـرایط اقلیمی است. برداشت خرما در كشور بسته به رقم از اوایل تابستان مانند رقم بسیار زودرس آل‌مهتری تا اواسط تابستان و با برداشت برخی ارقام خاركی همچون برحی آغاز می‌شود. برداشت رطب و تمر نخل خرما نیز معمولا تا پایان تابستان و در برخی موارد تا مهر ماه نیز ادامـه پیدا می‌كند.
برداشت خرما مستلزم صعود از نخل و دسترسی به تاج آن برای جداسازی مکانیکی میوه‌ها از خوشه است. اگرچه تلاش‌هایی برای جداسازی میوه از نخل بدون نیاز به صعود كارگر از نخل انجام شده
و یا در حال انجام اسـت لیکن این تلاش‌ها تاكنون در بعد تجاری گسترش نیافته و نیاز به صعود از نخل كماكان باقی است.
شکل 3- برداشت دستی خرما