آشنایی با زراعت نخودفرنگی

مقدمه

نخودفرنگی‌های خودرو به ناحیه مدیترانه و خاور نزدیک محدود می‌شوند. اولین یافته‌های باستان‌شناسی از نخودفرنگی در نواحی سوریه، آناتولی ترکیه، فلسطین، عراق، اردن و یونان کنونی یافت شدند. بعدها آثار باستانی قدیمی‌تر در مناطق ارمنستان و افغانستان و بخش‌هایی از پاکستان و هند دیده شدند. در مجموع، متخصصین بر این باورند که خاستگاه گونه‌های سرده Pisum جنوب غربی آسیا از جمله افغانستان، هند و پاکستان است که بعدها به مناطق نیمه‌گرمسیری و گرمسیری گسترش یافته است.

نخودفرنگی بومی منطقه مدیترانه است و یکی از قدیمی‌ترین گیاهان زراعی محسوب می‌شود. در منطقه آناتولی ترکیه بعضی از انواع آن به‌صورت خودرو در مزارع گندم به‌صورت علف هرز یافت می‌شود. داشتن برگ‌های پوشیده از موم نشان‌دهنده آن است که اصل این گیاه از مناطق خشک است.

معرفی گیاه

نخودفرنگی که به‌عنوان نخودسبز یا نخود باغی نیز معروف است، گیاهی علفی و بالارونده از تیره نخودیان است که به دلیل داشتن فیبر غذایی، پروتئین، نشاسته، عناصر کمیاب و بسیاری از ترکیبات زیست فعال، از دیرباز در رژیم غذایی مهم بوده است. نخودفرنگی دارای خاصیت ضدباکتری، ضد دیابت، ضدقارچ، ضدالتهاب، ضد کلسترول خون و آنتی‌اکسیدانی و همچنین خواص ضد سرطانی است. اجزای زیست فعال غیرمغذی آن شامل آلکالوئیده ، فلاونوئیدها، گلیکوزیدها، ایزوفلاون‌ها، فنل‌ها، فیتواسترول‌ها، اسید فیتیک، مهارکننده‌های پروتئاز، ساپونین‌ها و تانن‌ها است. این گیاه سرشار از آپیژنین، هیدروکسی بنزوئیک، هیدروکسی سینامیک، لوتئولین و کوئرستین است که خواص درمانی از جمله خاصیت ضدسرطان آن‌ها مشخص شده است.

تولید در ایران و جهان

نخودفرنگی اغلب به‌عنوان یک سبزی برای انجماد یا کنسرو کردن در کشورهای اروپایی و امریکا کشت و تولید می‌شود. امریکا با تولید سالانه 260 هزار تن در سال پیشتاز تولید این سبزی است. فرانسه با 190 هزار تن، انگلیس با 155 هزار تن، بلژیک با 69 هزار تن و اسپانیا با 62 هزار تن بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نخودفرنگی (خشک) در دنیا هستند. قاره آسیا با تولید بیش از 80 درصد نخودسبز دنیا، بزرگ‌ترین تولیدکننده نخودسبز محسوب می‌شود؛ ولی اروپا بزرگ‌ترین تولیدکننده نخود خشک کشور گواتمالا بزرگ‌ترین صادرکننده نخودفرنگی در سال 2021 بوده است.

در ایران نخودفرنگی در آمارنامه کشاورزی، جزء سایر سبزی‌ها دسته بندی شده و آمار مستندی در خصوص سطح زیر کشت و تولید آن به‌صورت مجزا در اختیار نیست؛ اما طبق آمار فائو، در سال 2021 سطح زیر کشت نخودفرنگی 2716 هکتار و میانگین عملکرد آن 5960 کیلوگرم در هکتار بوده است.

ارزش غذایی

نخودفرنگی یکی از حبوبات مغذی است که حاوی 15 تا 35 درصد پروتئین و غلظت بالایی از اسیدهای آمینه ضروری لیزین و تریپتوفان است. نخودفرنگی منبع خوبی از ویتامین‌های گروه B همچون B1، B2، B3 و B6 است که همه این ویتامین‌ها برای سوخت‌وساز چربی، پروتئین و کربوهیدرات ضروری هستند. نخودفرنگی، منبعی غنی از آهن و مواد معدنی ضروری برای عملکرد طبیعی سلول‌های خونی است که کمبود آن‌ها باعث کم‌خونی، خستگی و ضعف سیستم ایمنی بدن می‌گردد. نخودفرنگی همچنین منبعی از ویتامین C است که بسیاری از سلول‌های تولیدکننده انرژی را از تخریب به‌وسیله رادیکال‌های آزاد محافظت می‌نماید.

میزان بالای ویتامین K که ویتامین مهمی در فرآیند لخته‌شدن خون و نیز ساخت استخوان است مشخص می‌کند که نخودفرنگی منبع خوبی از این ماده مغذی برای حفظ سلامت است. نخودفرنگی به دلیل دارابودن مواد نشاسته‌ای زیاد، از دیگر سبزی‌ها انرژی بیشتری دارد. نخودفرنگی غنی از فیبرهای غذایی است، به همین دلیل برای کسانی که از یبوست رنج می‌برند، مفید است.

خواص دارویی

ترکیبات فیتوشیمیایی فعال در نخودفرنگی شامل: آسپاراژیناز، فلاونوئیدها از جمله آپیژنین، دایدزین، جنیستئین، و کامفرول و لکتین هستند. ترکیبات فنلی از جمله کافئین، کاتچین، اسیدهای کوماریک، اسیدهای جنتیزیک، اسیدهای فرولیک، پروتوکاتچوئیک و وانیلیک، پیزاتین و یک‌سری مواد فعال آللوپاتیک، آنتوسیانیدین، ساپونین‌ها، فیتوهورمون استروئیدی از جمله براسینو استروئید و تانن‌ها نیز از این گیاه گزارش شده است. مطالعات نشان داده است که مصرف نخودفرنگی برای افرادی که کلسترول خون بالایی دارند، سودمند است. وجود مقادیر زیادی ویتامین C و آهن در نخودفرنگی موجب شده است که این ماده غذایی به تقویت سیستم ایمنی بدن کمک کند و برای ک مخونی فقر آهن مناسب باشد. غنی‌بودن نخود‌فرنگی از آنتی‌اکسیدان‌هایی مانند ویتامین C، به پیشگیری از بروز سرطان‌ها کمک می‌کند. لوتئین (رنگدانه گیاهی) موجود در نخودفرنگی به کاهش خطر ابتلا به بیماری‌های چشمی مانند دژنراسیون ماکولار وابسته به سن (AMD) و کاتاراکت (آب‌مروارید) کمک می‌کند.

نخودفرنگی به‌عنوان یک پشتیبان برای تولید انرژی، عملکرد سیستم عصبی و متابولیسم کربوهیدرات‌ها شناخته شده است. ازاین‌رو مصرف آن در مادران باردار بسیار مفید است. مصرف نخودفرنگی موجب ازدیاد شیر مادر می‌شود.

نخودفرنگی به‌واسطه مواد مغذی که برای نگهداری و حفظ سلامت استخوان‌ها مهم و کارآمد هستند به آمادگی بدن کمک می‌کند. این ماده غذایی سرشار از ویتامین K است. نخودفرنگی منبعی از فولیک‌اسید و ویتامین B6  است. این دو ویتامین به کاهش ساخت هموسستئین که مولکول خطرناکی است کمک می‌کنند. مطالعات نشان داده است زنان یائسه‌ای که از کمبود میزان فولیک‌اسید خود اطلاعی ندارند، و به‌وسیله مکمل‌های حاوی فولیک‌اسید، تحت درمان قرار می‌گیرند، میزان هموسستئین در آن‌ها کاهش می‌یابد. فولیک‌اسید و ویتامین B6  موجود در نخودفرنگی علاوه بر کاهش میزان هموسستئین در بدن، برای ارتقای سلامت قلب و عروق افراد حائز اهمیت است. به‌علاوه وجود ریزمغذی‌های منگنز و منیزیم که از ریزمغذی‌های جزئی به شمار می‌آیند آن را به ماده غذایی مناسبی تبدیل کرده است.

مصرف نخودفرنگی در برخی افراد ممکن است حساسیت‌ز ا باشد و منجر به فاویسم شود که ناشی از نارسایی ژنتیکی آنزیم گلوکز 6 فسفات دهیدروژناز است و باعث کم‌خونی می‌شود. در حالت شدید آن روی کلیه اثر می‌گذارد.

مصارف و کاربردهای نخودفرنگی

1-محصول زراعی: نخودفرنگی یک محصول زراعی فصل خنک است که دانه‌های آن مصرف خوراکی دارد. نخودفرنگی ارقام مختلفی دارد که بسته به نوع کاربرد آن‌ها پرورش می‌یابند. برای مثال، نخودسبز یا باغی قبل از رسیدن کامل بذر برداشت می‌شود و برای تازه‌خوری به بازار عرضه می‌شود. نخود قندی و نخود برفی نیز به‌صورت نخودسبز برای بازار تازه‌خوری برداشت می‌شوند. نخودهای مزرعه‌ای و نخودهای زمستانی اتریشی که در پاییز کاشته می‌شوند، زمانی برداشت می‌شوند که دانه‌ها بالغ و خشک شده‌اند. نخود خشک نیز علاوه بر مصرف انسان و دام، به‌صورت کامل، خرد شده یا آسیاب شده به فروش می‌رسد.

2-تعلیف دام: نخودفرنگی به‌تنهایی یا همراه با غلات برای سیلو کردن و علوفه سبز کشت می‌شود. در مزرعه نیز می‌توان نخودفرنگی را چرا کرد. گیاهان جوان نخود زمستانی اتریشی پس از چند بار چرا شدن دوباره رشد می کنند. به دلیل پروتئین قابل‌توجه این سبزی، بخشی از تولید دانه نخودفرنگی خشک در ترکیب با غلات در کشورهای اروپایی و امریکایی به مصرف خوراک دام می‌رسد.

3-تناوب زراعی: قراردادن نخود و سایر حبوبات در برنامه تناوب زراعی ارزش زیادی دارد؛ زیرا چرخه‌های زندگی عوامل بیماری‌زا و آفات را از بین می‌برند، نیتروژن خاک را تأمین می‌کنند، تنوع و فعالیت میکروبی خاک را افزایش و دانه‌بندی خاک را بهبود می‌بخشند، آب خاک را حفظ می‌کنند و تنوع محصول از نظر درآمد اقتصادی را فراهم می‌کنند.

4-گیاه نخودفرنگی اساس مطالعات ژنتیک مندلی بود و در علم ژنتیک از آن زیاد نام برده می‌شود.

5-کشت مخلوط این گیاه با جو و سایر غلات علوفه‌ای در شرایط دیم و در تناوب زراعی، ضمن تولید علوفه موردنیاز کشور، کاهش فرسایش خاک، بهبود بافت خاک، کاهش استفاده از سموم، بهره‌برداری از مناطق کم‌بازده و نیز سوق‌دادن کشاورزی دیم کشور به سمت یک کشاورزی پایدار را به دنبال خواهد داشت.

تثبیت نیتروژن در نخودفرنگی

نخودفرنگی مانند بسیاری از گیاهان تیره نخود قابلیت همزیستی باکتریایی (ریزوبیوم) را دارد و بنابراین کشت آن می‌تواند موجب تقویت نیتروژن خاک شود.

گیاه‌شناسی

نخودفرنگی با نام علمی Pisum sativum L. گیاهی از خانواده باقلائیان (Fabaceae) است. نخودفرنگی گیاهی یک‌ساله با برگ‌های مرکب و ساقه‌های رونده یا بالارونده توخالی است که طول آن به 180 سانتی‌متر نیز می‌رسد. ساقه‌ها دارای پیچک‌های انتهایی هستند که بالارفتن را تسهیل می‌کنند و برگ‌های مرکب را با سه جفت برگچه ایجاد می‌کنند. برگ‌ها گوشوار کدار هستند. گوشوارک‌ها به شکل برگ درآمده و به‌صورت ساقه پوش (بدون دمبرگ) دیده می‌شوند. گل‌های ارغوانی مایل به قرمز، صورتی یا سفید که دو تا سه گل در هر ساقه رشد می‌کنند، نامنظم هستند و از قطعات درفش، بال و ناو تشکیل یافته‌اند.گرده‌افشانی آن اغلب به‌صورت مستقیم است؛ ولی گاهی اوقات حشرات نیز باعث گرده‌افشانی می‌شوند.

دانه‌های نخودفرنگی داخل غلاف‌هایی قرار گرفته‌اند که این غلاف‌ها (میوه‌ها) از نمو گل بعد از گرده‌افشانی به وجود می‌آیند. غلاف که همان میوه گیاه است، نوعی نیام است. طول میوه نیام به 10 سانتی‌متر می‌رسد و در زمان رسیدن دو نیم می‌شود. در داخل نیام 5 تا 10 دانه که به دیواره میوه متصل هستند، وجود دارد. دانه‌ها سبز، زرد، سفید یا رنگارنگ هستند.

شکل1-غلاف نخودفرنگی

ارقام زراعی

نام تجاری ارقام گیاهان زراعی معمولا تابع نام کشور و یا شرکت تولیدکننده بذر است. در مورد نخودفرنگی معمولا بذر نخودفرنگی هلندی از ارقام خوب محسوب می‌شود؛ ولی ارقام متعدد دیگری همچون آذر سبزینه، امریکایی، ایتالیایی، ترک، ولف، واندو، آلدرین، سنادور Stardust،WolfItaly ،Golsam ،GreenArrow،Gs-10، Utrill o و Ronde کشت می‌شوند. در منابع علمی به دو رقم (مجاری شمشیری) و (آسگرو پفکی) هم اشاره شده است. اما به لحاظ شکل ظاهری نخودفرنگی به انواع دانه صاف و دانه چروکیده تقسیم می‌شود.

نخودفرنگی دانه صاف: این گونه دارای گ‌لهای سفید بوده و دانه آن گرد و صاف و به رنگ‌های زرد و سبز است. حساسیت آن‌ها به سرما خیلی کمتر از گونه‌های دیگر بوده و می‌توان آن‌ها را زودتر کشت کرد. علت گرد بودن دانه این است که ماده ذخیره‌ای دانه نشاسته است. بذر رقم آلدرمن که در بازار ایران وجود دارد دارای دانه صاف و رقمی بسیار زودرس است.

نخودفرنگی دانه چروکیده:  در این گونه ماده نشاسته‌ای دانه بلافاصله به دکسترین و شکر تبدیل شده و به همین دلیل دانه چروکیده و گوشه‌دار می‌گردد. برخی ارقام محلی، ایتالیایی و فرانسوی دارای بذور چروکیده هستند.

نخودفرنگی دانه شیرین: دارای غلافی ترد و نرم بوده و غلاف دانه آن مانند لوبیا قابل استفاده است. این رقم که به نخودفرنگی برفی (Snow peas) یا نخودفرنگی قندی (Sugar peas) هم معروف است در آب‌وهوای سرد بهتر رشد می‌کند. از ارقام خارجی دانه شیرین میتوان به super sugar snap، sugar Ann، Tendersweet و Amish snap pea اشاره كرد.

نخودفرنگی صحرایی: نخودفرنگی صحرایی نوعی نخودفرنگی با نام علمی P. sativum subsp. arvense (L.) Asch است که به‌عنوان نخود غیرسبز (با رنگ غلاف خاکستری مایل به قهوه‌ای(، نخود Kapucijner یا نخود زمستانی اتریشی نیز معروف است و یکی از قدیمی‌ترین محصولات اهلی شده است که کشت آن قدمت 7000ساله دارد. نخود صحرایی در حال حاضر در بسیاری از کشورها هم برای مصرف انسان و هم برای خوراک دام کشت می‌شود. ارقام و رنگ‌های مختلفی از جمله آبی، قهوه‌ای و سفید آن وجود دارد.

ارقام زودرس، میانه رس و دیررس نیز از جمله ارقامی هستند که بر اساس زمان رسیدن میوه دسته بندی شده‌اند.

ارقام زراعی نخودفرنگی در ایران

ارقام متفاوتی از شرکت‌های فروش بذر در ایران یافت می‌شوند. در بین کشاورزان، ارقام شمشیری و پفکی شناخته شده‌تر هستند. اما ارقام آسگرو، ولف، اوتریلو و الکساندرا (از برند سرویس پلاس) هم به میزان زیادی کشت می‌شوند.

1-رقم گرین ارو آسگرو (Asgrow Green Arrow): این رقم دارای غلاف‌های بزرگ است. دانه‌ها صاف و به رنگ سبز تیره هستند.

2- رقم ولف (Wolf) هلند: این رقم که از ارقام پفکی است دانه‌هایی بزرگ و به رنگ سبز تیره دارد و در هر غلاف 8 تا 10 بذر تولید می‌شود. طول دوره کاشت تا برداشت بسته به شرایط آب‌وهوایی 90 تا 120 روز است. غلاف‌بندی خوب و مناسب است و به تعداد 75 بوته در مترمربع کشت می‌شود. این رقم به کپک پودری مقاوم است.

3- رقم اوتریلو(Utrillo): دانه‌های این رقم نخودفرنگی بسیار شیرین هستند. ارتفاع گیاه به 70 سانتی‌متر می‌رسد. بلندی غلاف به 11 سانتی‌متر می‌رسد و داخل غلاف 8 تا 9 بذر تشکیل می‌شود. در فواصل 30 در 70 سانتی‌متر کشت می‌شود و پس از 65 روز می‌رسد.

4- رقم آلدرمن (Alderman): این رقم بسیار زودرس و پر محصول است. رقمی پابلند است که ارتفاع گیاه به بیش از 90 سانتی‌متر می‌رسد و شاخ‌وبرگ حجیم و بوته قوی دارد. شکل بذر این رقم صاف است.

5- رقم الکساندرا (Alesandra): این رقم از برند  plus Ser vice فرانسه است که به سرویس پلاست هم معروف است. بذر این رقم چروکیده و به رنگ سبز تیره است. از ارقام پابلند محسوب می‌شود و ارتفاع بوته تا 95سانتی‌متر می‌رسد. باردهی زیادی دارد و طول غلاف آن به 11 سانتی‌متر هم می‌رسد؛ ولی تعداد دانه در هر غلاف بین 8 تا 9 عدد است. رقمی زودرس است که هم برای تازه‌خوری و هم برای مصارف صنعتی مناسب است.

شکل2-مزرعه نخودفرنگی

نیازهای زراعی

نخودفرنگی محصول هوای خنک است و تحمل بالایی نسبت به سرما دارد. نخودفرنگی بهترین محصول‌دهی را در آب‌وهوای معتدل دارد. همانند سایر سبزی‌ها برای رشد مطلوب نیازهایی دارد که عبارتند از:

رطوبت: این گیاه نیز مانند سایر سبزی‌ها به آب کافی برای رشد و نمو احتیاج دارد. قرارگرفتن گیاه در معرض خشکی باعث کاهش رشد و عملکرد می‌شود. رطوبت خیلی زیاد نیز باعث توقف رشد و نمو گیاه می‌شود. به‌علاوه بارندگی زیاد باعث می‌شود که رشد رویشی گیاه زیاد شده و از تشکیل گل و غلاف جلوگیری شود.

دما: نخودفرنگی باتوجه‌به اینکه محصول فصل سرد است، نسبت به دمای پایین حساس نبوده و احتیاج کمتری به گرما دارد. حداقل گرمای لازم در حدود ۱ تا ۲ درجه سانتی‌گراد است. همچنین یخبندان به آن صدمه نمی‌زند و در مقابل خشکی نیز تا حدودی مقاومت نشان می‌دهد. قسمت‌های رویشی گیاه مثل ساقه و برگ‌ها می‌توانند حتی درجه حرارت ۵ - درجه سانتی‌گراد را تحمل نمایند. البته در مرحله گل دادن باید درجه حرارت بیش از ۱۵ درجه سانتی‌گراد باشد.

در کاشت نخودفرنگی معمولا دمای پایه ۴ درجه سانتی‌گراد و حد بالایی ۲۹ درجه سانتی‌گراد، محدوده‌ای است که برای محاسبه مجموع حرارتی مورد استفاده قرار می‌گیرد. رشد گیاه در دماهای بالاتر و پایین‌تر از این محدوده بسیار کم است. نخودفرنگی بر اساس نیاز حرارتی به دو گروه تقسیم می‌شود. انواع زودرس برای رسیدن به مرحله برداشت به ۱۰۰۰ درجه روز و انواع دیررس بیش از ۱۶۰۰ درجه روز نیاز دارند. دمای نسبتا بالا باعث تسریع گلدهی می‌شود، اما دماهای بالاتر از 30  درجه باعث سقط گل یا تخمدان می‌شود.

نور: گیاه نخودفرنگی به آفتاب کامل برای رشد و محصول‌دهی نیاز دارد. کاشت این گیاه در شرایط سایه عملکرد خوبی را نخواهد داشت. روزهای کوتاه و خنک برای مراحل اولیه رشد رویشی این گیاه مناسب هستند؛ اما با استقرار کامل گیاه، برای ورود به مرحله زایشی به نور کافی و روزهای بلند نیازمند است.

شروع گلدهی تحت تأثیر میزان نور قرار دارد و هرچه طول روز برای گیاهان بیشتر شود، گلدهی زودتر آغاز می‌شود و این نیز می‌تواند بین ژنوتیپ‌ها متفاوت باشد؛ بنابراین نخودفرنگی گیاهی روزبلند است و برای محصول‌دهی نیاز به روزهای طولانی سال دارد و بهترین محصول‌دهی را در این فصل دارد. به‌طورکلی ارقام زودرس، روزخنثی و انواع دیررس روزبلند هستند.

تناوب زراعی

نخودفرنگی چنانچه چند سال متوالی در یک قطعه زمین کشت شود به‌علت افزایش تراکم آفات و امراض به‌تدریج از مقدار محصول آن کاسته می‌شود. باتوجه‌به بررسی‌های انجام شده میتوان کشت نخودفرنگی را 3 سال یک‌بار در یک زمین تکرار کرد. باتوجه‌به این موضوع نخودفرنگی را در تناوب بعد از چغندرقند، سیب‌زمینی و یا گل‌کلم می‌کارند. به‌عبارت‌دیگر کاشت نخودفرنگی بعد از گیاهان وجینی مانند گیاهان نام‌برده فوق بهترین نتیجه را خواهد داد. نخودفرنگی گیاه بسیار مناسبی برای کاشت بسیاری از سبزی‌ها بعد از خودش است. زیرا برداشت آن به‌موقع و زود انجام می‌گیرد و زمینی غنی و حاصلخیز از خود به‌جای می‌گذارد. بعد از نخودفرنگی میتوان کاهوی سالادی و اسفناج و گل‌کلم را کشت کرد.

بذر و رویش گیاه

تکثیر نخودفرنگی با بذر است. نخودفرنگی دانه‌های درشتی دارد. جوانه‌زنی بذر نخودفرنگی در محدوده وسیعی از دمای خاک صورت می‌گیرد و دمای ۲۰ درجه سانتی‌گراد بهترین دمای جوانه‌زنی است. در دمای بالاتر از ۲۵ درجه درصد جوانه‌زنی کاهش می‌یابد. دمای میانگین مطلوب برای رشد رویشی بین ۱۳ و ۱۸ درجه سانتی‌گراد متغیر است و در دمای بالاتر از ۲۹ درجه سانتی‌گراد، رشد متوقف می‌شود. کاشت این گیاه در گرمای تابستان توصیه نمی‌شود و اوایل پاییز آن را کاشت.

بذر نخودفرنگی معمولا در دمای ۷ تا ۱۰ درجه جوانه‌زنی دارد، در نتیجه میتوان در اسفندماه اقدام به کاشت آن‌ها نمود. مقدار بذر در هر هکتار باتوجه‌به وزن هزار دانه نخودفرنگی و تراکم بوته در هکتار متفاوت است. باتوجه‌به شیوه کاشت که ممکن است دستی یا ماشینی باشد، و اقلیم منطقه کاشت و شرایط مزرعه و آب‌وخاک، به‌طور متوسط در هر هکتار در حدود ۱۲۰ تا 150 کیلوگرم بذر مصرف می‌شود. برخی منابع نیز میزان بذر موردنیاز برای کاشت دستی را 70 تا 90 کیلوگرم ذکر کرده‌اند. عمق کاشت بستگی به نوع خاک داشته و معمولا در حدود ۴ تا ۵ سانتی‌متر است. در خاک‌های سنگین‌تر، بذرها سطحی‌تر کشت می‌شوند و در خاک‌های سبک‌تر، بذرها عمقی‌تر کاشته می‌شوند. بذر را باید قبل از کاشت در مقابل قارچ‌ها ضدعفونی کرد، به همین دلیل آن‌ها را با قارچکش روکش می‌کنند.

اگر چه نخودفرنگی سبزی فصل خنک است، اما به یخبندان حساس است. گل‌ها و غلاف نسبت به برگ‌ها و ساقه، به صدمه یخبندان حساس‌تر هستند؛ ولی گیاهان جوان به دماهای پایین مقاوم‌تر هستند. در ارقام میان هرس و دیررس، وجود دمای کم در اثنای جوانه‌زنی، باعث می‌شود که تعداد گره‌های عقیم (بدون خوشة گل‌دهنده) در شاخه‌ها کاهش پیدا کرده و در مقابل تعداد خوشه‌های گل‌دهنده افزایش یابد.

زمان و شیوه کاشت

بهترین فصل برای کاشت بذر نخودفرنگی سبز، اواخر اسفندماه تا اوایل بهار است. تاریخ کاشت نخودفرنگی در ایران باتوجه‌به شرایط متفاوت اقلیمی کشور، غالبا متفاوت است. در مناطق سردسیر، کشت بهاره این گیاه مرسوم است، ولی در مناطق گرمسیر و معتدل کشاورزی مثل استان‌های غرب، جنوب غرب و شمال کشور، کشت پاییزه (کشت در آبان و آذرماه) مناسب‌تر است. بر اساس تحقیقات انجام شده دوره کشت نخودفرنگی در استان گلستان از اوایل یا اواسط آبان تا اوایل بهمن‌ماه در نظر گرفته شده است. زمان برداشت این محصول نیز باتوجه‌به زمان کاشت محصول، اواسط فروردین تا اواخر اردیبهشت‌ماه است.

تحمل این گیاه به سرما بالاست و به همین دلیل برخی آن را نخود برفی نامیده‌اند؛ زیرا در زیر برف نیز می‌تواند محصول خود را حفظ کند. برای کاشت تجاری و در سطح وسیع در شهرهای سردسیری در اواسط اسفندماه و در مناطق معتدل یا نیمه‌گرمسیری در اوایل تا اواخر پاییز اقدام به کاشت می‌نمایند.

باتوجه‌به اینکه نخودفرنگی گیاهی روزبلند است و گلدهی آن تابع طول روز یا فتوپریودیسم است، باید کاشت نخودفرنگی در روزکوتاه انجام گیرد، تا بوته بتواند به‌اندازه کافی رشد رویشی نموده و تولید شاخ‌وبرگ زیاد نماید و سپس شروع به تولید گل و غلاف نماید که این خود در روزبلند انجام می‌گیرد. رویش و دوره دانه رستی نخودفرنگی به گرمای کم احتیاج دارد و امکان کاشت زودهنگام آن وجود دارد و بهتر است که در موقع کاشت درجه حرارت زمین به حداقل ۵ درجه رسیده باشد.

نخودفرنگی بهتر است به‌صورت ردیفی و منظم کاشته شود .زمین را باید بعد از زیرورو کردن خاک، آبیاری عمیق کرد و بعد از گذشت یک روز اقدام به کاشت بذر نمود. بذر نخودفرنگی را بهتر است قبل از کاشت به مدت ۶ تا ۱۲ ساعت خیساند. دانه‌ها در عمق 4 تا 5 سانتی‌متری به فواصل ۱۰ تا ۱۵ سانتی‌متر از یکدیگر کاشته می‌شوند. فواصل بین ردیف‌ها را نیز ۳۰ تا ۵۰ سانتی‌متر در نظر می‌گیرند. بعد از قراردادن دانه‌ها در خاک، زمین را آبیاری کرده و منتظر سبزشدن آن‌ها می‌شوند. معمولا کمتر از ۱۰ روز بذرها سبز می‌شود و تا ۶۰ یا ۷۰ روز بعد از کاشت محصول قابل‌برداشت است. بهتر است برای رشد بهتر و باتوجه‌به رونده بودن بوته‌ها در کنار گیاه یک چوب یا قیم به طور عمودی در خاک قرار داد تا گیاه از آن بالا برود و بر روی زمین نیفتد. نخودفرنگی گیاهی یک‌ساله است و در سال بعد مجدد باید کاشته شود.

در شرایط دیم برای نخودفرنگی مزرع‌های فواصلی معادل همان فواصل کشت گندم یعنی ۱۲ تا ۱۵ سانتی‌متر انتخاب می‌گردد، به‌این‌ترتیب تراکم بوته به‌اندازه کافی بوده و زمین به‌سرعت پوشیده می‌شود در نتیجه علف‌های هرز سرکوب شده و برداشت ماشینی به‌آسانی انجام می‌شود. در شرایطی که برداشت نخودفرنگی به‌وسیله دست انجام گیرد، باید فواصل را بیشتر انتخاب کرد. در مورد نخودفرنگی پاکوتاه فواصل ردیف‌ها را ۳۰ سانتی‌متر و در مورد نخودفرنگی پابلند40 سانتی‌متر می‌گیرند.

مطالعه ارقام نخودفرنگی نشان داد که وزن 100 دانه رقم سرویس پلاست در فاصله بوته روی ردیف 10 سانتی‌متر بیش از سه رقم اوتریلو، گرین ارو و zki بود. در بررسی دیگری، مشخص شد که رقم پفکی وزن 100 دانه بیشتری نسبت به رقم شمشیری داشت.

در مناطق سردسیری، زمین را در پاییز شخم عمیق‌زده و در بهار به‌محض مساعد شدن هوا، با دیسک زدن زمین را آماده کشت می‌کنند. در این مناطق در اوایل بهار آن را می‌کارند. ازآنجایی‌که نخودفرنگی گیاهی روزبلند است باید هرچه زودتر نسبت به کاشت بذر آن اقدام نمود تا این که در روزهای کوتاه بتواند رشد رویشی مناسبی داشته باشد. چنانچه در مناطق سردسیری در اوایل بهار دیر کشت گردد گلدهی و تشکیل نیام و دانه به هوای گرم برخورد می‌کند که این وضعیت برای آن مناسب نیست؛ بنابراین در مناطق سرد بایستی به‌محض برطرف‌شدن خطر یخبندان بهاره کشت گردد تا در هنگام برداشت به گرما برخورد نکند. معمولا انواع دانه صاف را وقتی که دمای زمین به 5 درجه سانتی‌گراد رسید و انواع بذر چروکیده را در دمای کمی بیش تر از 8 درجه سانتی‌گراد کشت می‌کنند.

انواع متعددی از نخودفرنگی وجود دارد. برخی از نخودفرنگی‌ها برای پشتیبانی از رشد آسان به پایه‌ای برای پیچیدن به‌دور آن‌ها نیاز دارند؛ زیرا قیم به بالا نگه‌داشتن غلاف‌ها کمک می‌کند و در نتیجه نخودهایی تمیزتر برداشت می‌شوند. برخی دیگر مستقل هستند و نیازی ندارند دور شی خارجی بپیچند. در زمان خرید بذر، باید به نوع بذر خریداری شده توجه شود. خرید بذر اصلاح شده و مرغوب این گیاه توصیه می‌شود.

قیم‌زدن (در مورد ارقام پابلند و در سطوح کوچک)، سله‌شکنی و مبارزه با علف‌های هرز از مراقبت‌های زراعی مهم در این گیاه به‌حساب می‌آیند. در صورت استفاده از کولتیواتور، این کار باید سطحی انجام بگیرد تا از صدمه دیدن ریشه‌های گیاه اجتناب شود.

خاک

خاک مناسب برای کشت نخودفرنگی، خاک سبک، شنی و غنی است که سبب زودرسی می‌شوند. خشکی خاک باعث کم محصولی و رشد کم بوته می‌شود، در نتیجه بهترین منطقه برای کاشت در ایران شهرهای معتدل شمالی است.

زمین‌های حاصلخیز از کمی اسیدی تا کمی قلیایی یعنی خاک‎هایی که pH آن‌ها بین 6.5 تا 7.5 باشد برای کاشت نخودفرنگی مناسب است. نخودفرنگی به خاک‌های اسیدی حساس است. خاک بایستی از زهکشی خوبی برخوردار باشد به‌خصوص در مناطقی که میزان بارندگی در اوایل رشد گیاه بالا است. اگر زهکشی خاک مناسب نباشد رشد گیاه مطلوب نخواهد بود و در این گونه خاک‌ها غلاف‌ها به طور یکنواخت به وجود نمی‌آیند. در شرایط ضعیف بودن زهکشی خاک، میزان گازکربنیک افزایش و مقدار اکسیژن کاهش می‌یابد و در نتیجه تثبیت نیتروژن به‌خوبی انجام نمی‌گیرد. به‌علاوه در این شرایط بیماری پوسیدگی ریشه تشدید می‌شود؛ چون سبزشدن گیاه با تأخیر انجام گرفته و قارچ عامل این بیماری فرصت تکثیر سریع را دارد و گیاه را از بین می‌برد.

به‌منظور حفظ و نگهداری مواد غذایی و رطوبت خاک در سرتاسر فصل رشد، لازم است که خاک از مواد آلی کافی برخوردار باشد. افزودن کود حیوانی به خاک باعث بهبود ساختمان فیزیکی خاک، بالارفتن ظرفیت نگهداری آب و افزایش دمای خاک می‌شود که همگی در رشد و نمو گیاه و تثبیت نیتروژن مؤثر هستند. اگر نخودفرنگی در زمینی کشت شود که قبلا به آن کود حیوانی داده شده باشد محصول آن افزایش می‌یابد. وجود املاح آهن و مولیبدن در خاک فعالیت آنزیم مسئول تثبیت نیتروژن را افزایش می‌دهد.

نیاز آبی و آبیاری

نخودفرنگی به خشکی بسیار حساس است و بایستی در مناطقی کشت گردد که یا بارندگی به اندازه کافی وجود داشته باشد و یا آب برای آبیاری وجود داشته باشد. در شرایط دیم، میزان بارندگی مطلوب برای دوره رشد نخودفرنگی از کاشت تا برداشت، 600 میلی‌متر است، البته توزیع مناسب پراکنش بارندگی نیز شرط اساسی است.

مناطق خیلی مرطوب برای کشت این گیاه مناسب نیست؛ زیرا تحت این شرایط گیاه تولید شاخ‌وبرگ زیادی

کرده و بر اثر ورس کردن عملکرد آن کاهش می‌یابد. بر اساس نتایج آزمایشات، آبیاری در مرحله گلدهی بسیار

حساس است. کمبود رطوبت باعث می‌شود که گرده‌افشانی جلو بیفتد و این مسئله نه‌تنها روی وزن غلاف‌های تولید شده اثر منفی می‌گذارد؛ بلکه با کم‌شدن میزان رطوبت بر دوره رشد غلاف نیز اثر کرده و از کیفیت آن به طور چشمگیری می‌کاهد.

نخودفرنگی نیاز به آب نسبتا کمی دارد و بسته به فصل کشت نخودفرنگی ۱۵۰۰- ۷۵۰ مترمکعب آب در هکتار در طی فصل نیاز دارد. باتوجه‌به اینکه نخودفرنگی به رطوبت زیاد حساس است، بنابراین از ایجاد حالت غرقاب به‌ویژه در زمان گلدهی و رشد طولی غلاف باید خودداری شود.

تغذیه و کوددهی

نخودفرنگی در مقایسه با اکثر سبزی‌ها، عکس‌العمل کمتری به حاصلخیزی خاک نشان می‌دهد. بااین‌حال در بیشتر مناطق دادن مقداری کود پایه الزامی است. البته تجزیه خاک به‌منظور مشخص شدن میزان املاح و مواد آلی خاک ضروری است. کودهای شیمیایی موردنیاز به‌صورت نواری در 5 سانتی‌متری کناره‌ها و زیر محل قرارگیری بذر قرار داده می‌شوند. نیتروژن زیاد باعث رشد رویشی گیاه شده و بلوغ و رسیدگی گیاه و تولید گل و میوه در آن را به تأخیر می‌اندازد. در خاک‌هایی که میزان نیتروژن کم است رسیدگی محصول تسریع می‌شود. کیفیت نخودفرنگی‌هایی که به مقدار کافی نیتروژن و آب دریافت کرده باشند عالی خواهد بود و نمو غلاف و بذور داخل آن در مقایسه با گیاهان تحت تنش همگن خواهد بود. به طور متوسط 80 - 40 کیلوگرم نیتروژن، 60 کیلوگرم کود فسفاته و 80 کیلوگرم کود پتاسه بسته به نوع زمین مصرف می‌شود. نخودفرنگی به کمبود عنصر منگنز حساس است. کمبود منگنز در خاک، باعث پیچیدگی برگ‌ها و تهی‌شدن نیام از دانه می‌گردد. در صورت وجود کمبود، مصرف 40 تا 100 کیلوگرم در هکتار سولفات منگنز قابل توصیه است. در خاک‌هایی با pH بالا کمبود منگنز مشاهده می‌شود.

نیاز نخودفرنگی به کود نیتروژنه مانند سایر گیاهان این خانواده خیلی کم است. زیرا قسمت مهم نیاز نیتروژن

به‌واسطه تثبیت نیتروژن حاصله از باکتری‌های ریشه رفع می‌گردد. البته زمین‌هایی که برای اولین‌بار برای کشت نخودفرنگی مورد استفاده قرار می‌گیرند باید با باکتری مخصوص نخودفرنگی مخلوط گردند. این عقیده که اصلا به کود نیتروژن احتیاج نیست قابل‌قبول نبوده و درهرصورت مقدار کم آن می‌تواند بسیار مؤثر باشد. نخودفرنگی در مقابل کمبود اسید فسفریک و پتاس خیلی حساس است، اسید فسفریک زمین به‌خوبی به‌وسیله نخودفرنگی جذب می‌گردد، پتاس و اسیدفسفریک را بهتر است در بهار به‌هنگام آماده‌کردن و تسطیح زمین داخل خاک کرد.

نیتروژن: نخودفرنگی به‌ندرت به کاربرد کود نیتروژن واکنش مثبت نشان می‌دهد، زیرا مصرف نیتروژن باعث کاهش تشکیل گره و تثبیت نیتروژن و تأخیر در رسیدن می‌شود. کمبود نیتروژن در مراحل اولیه رشد می‌تواند با کاربرد مقدار کمی کود در زیر بذر، نه در تماس با بذر، در زمان کاشت تأمین شود. استفاده از نژادهای مناسب ریزوبیوم (Rhizobium leguminosarum) در مزارع نخودفرنگی که برای اولی نبار کشت می‌شوند، ضروری است. در دادن کود نیتروژن باید دقت کرد، زیرا نیتروژن زیادی باعث رشد بیش از حد شاخ‌وبرگ می‌شود و شاخ‌وبرگ با غلاف و بذر رقابت می‌کنند.

فسفر: برای نمو ریشه‌های جانبی ضروری است. نخودفرنگی به کاربرد فسفر در خاک‌های فقیر از نظر این عنصر، واکنش نشان می‌دهد. مصرف 45 تا 65 کیلوگرم فسفر در اوایل بهار باعث رفع کمبود می‌شود. بهتر است کود فسفره به‌صورت نواری در زیر بذر قرار داده شود تا جذب آن بهتر صورت گیرد.

پتاسیم: برای رشد گیاه و بزرگ‌شدن بذر ضروری است. در صورت کمبود پتاسیم، مصرف ۲۲ کیلوگرم پتاسیم توصیه می‌شود. کود پتاسیم مانند سایر کودها باید قبل از کاشت و در نزدیکی بذر، نه در تماس با بذر، قرار داده شود.

منگنز: از جمله عناصری است که کمبود آن باعث توقف رشد و ایجاد لکه‌های نکروزه در برگ و در حالت شدید کمبود باعث ایجاد لکه‌های نکروزه در سطح بالایی لپه‌ها می‌شود.

حاصلخیزی در تثبیت نیتروژن

مقدار نیتروژن تثبیت شده به‌وسیله نخودفرنگی کم است و مایه‌کوبی (تلقیح) با یک نژاد مناسب از باکتری ریزوبیوم (به‌منظور تثبیت ازت) یک عمل تجاری نمی‌باشد. عمل مایه‌کوبی در خاک‌های فاقد نیتروژن می‌تواند برای رشد گیاهان سودمند باشد. چنانچه قبلا نخودفرنگی در زمین کشت نشده باشد باید بذور قبل از کشت به باکتری‌های تثبیت‌کننده نیتروژن آغشته شوند. تحقیقات نشان داده است که گیاهانی که بذور آن‌ها به باکتری‌های ریزوبیوم آغشته شده باشند نسبت به‌اضافه شدن کود نیتروژنی عکس‌العمل مثبت نشان نمی‌دهند.

کشت توأم در نخودفرنگی

کشت توأم محصولات زراعی یکی از روش‌های استفاده بهینه از منابع آب‌وخاک است. در نخودفرنگی نیز کشت توأم انجام شده و نتایج خوبی به همراه داشته است. برای مثال، نتیجه بررسی کشت مخلوط کلزا و نخودفرنگی نشان داد که کشت مخلوط نسبت به کشت خالص هر یک از دو گیاه از بسیاری جهات برتر بود.

برداشت

زمان رسیدن نخودفرنگی بسته به نوع آن از 55 تا 70 روز طول می‌کشد. ارقامی که در اوایل فصل می‌رسند به طور معمول 3 تا 4 دانه در غلافشان دارند؛ اما ارقامی که دیرتر می‌رسند 8 تا 10 دانه نخود درون هر غلاف خود دارند. نخودفرنگی عمدتا به‌صورت نارس برداشت می‌شود. در بیشتر ارقام نخودفرنگی، برداشت سه هفته بعد از گلدهی شروع می‌شود. غلاف‌ها هنگام یکه کاملا سبز و به‌خوبی رشد کرده‌اند و قبل از شروع به سفت‌شدن دانه‌ها باید چیده شوند. کیفیت نخودفرنگی عمدتا بستگی به تردی و میزان قند آن دارد. با بزرگتر شدن اندازه نخودفرنگی در زمان رسیدن درصد قند کاهش می‌یابد درحالی‌که نشاسته و پروتئین افزایش پیدا می‌کند. همچنین پوسته بذر و لپه‌ها سخت‌تر می‌شوند. برداشت غلاف سبز نخودفرنگی زمانی است که پوست آن باد کرده و دانه‌ها کاملا غلاف را پر کرده باشند و رنگ آن‌ها از سبز تیره به سبز روشن تغییر کرده باشد. برداشت بذور خشک نخودفرنگی زمانی انجام می‌شود که غلاف‌های آن به رنگ قهوه‌ای روشن مایل به زرد و یا به رنگ کرمی تغییر یابد. هنگام برداشت دانه خشک نخودفرنگی، رطوبت بذر باید بین 10 تا 12 درصد باشد.

نخودفرنگی در سطوح کوچک با دست و در سطوح بزرگ (برای کارخانجات تبدیلی) با ماشین برداشت می‌شود. در مزارع کوچک تا متوسط، پس از برداشت بوته‌ها، غلاف و میوه را با ماشین‌های ثابتی از بوته مجزا می‌کنند.

بسته به نوع رقم ممکن است غلاف نارس همراه با دانه آن برداشت و مصرف شود و یا پس از برداشت فقط دانه نارس آن مورد استفاده قرار گیرد. پس از برداشت، نخودفرنگی به‌صورت تازه یا کنسرو شده یا یخ‌زده به بازار عرضه می‌شود. در برخی کشورها، نخودفرنگی‌ها را در حالت رسیده برداشت کرده و سپس خشک می‌کنند و پس از فرآوری به‌صورت کنسرو شده به بازار عرضه می‌نمایند. بهتر است که پس از برداشت، نخودفرنگی‌ها را در رطوبت نسبی 95 - 80 درصد و دمای 4 تا 5 درجه سانتی‌گراد نگهداری کرد.

شکل3-برداشت مکانیکی نخودفرنگی

برای عرضه به بازار مصرف تازه‌خوری، برداشت کمی زودتر انجام می‌شود؛ ولی به زمان کاشت و زودرسی رقم بستگی دارد. اغلب در فروردین یا اردیبهشت‌ماه برداشت شروع شده و مدتی ادامه خواهد داشت. البته این در شرایطی است که کاشت نخودفرنگی باتوجه‌به شرایط محیطی در اواخر زمستان یا اوایل بهار انجام شده باشد. در مناطقی که کاشت پائیزه نخودفرنگی امکان‌پذیر است، برداشت محصول در فروردین و اردیبهشت‌ماه خواهد بود.

عملکرد

عملکرد نخودفرنگی در استان مازندران در حدود 8 تا 10 تن در هکتار است. عملکرد نخودفرنگی در منطقه ساوج‌بلاغ استان البرز 9 تن در هکتار و برای منطقه طارم زنجان این رقم حدود 8 تن در هکتار گزارش شده است. در بررسی پژوهشی، عملکرد نخودفرنگی رقم آسگرو حدود 27 تن در هکتار و برای رقم شمشیری 24 تن در هکتار ثبت شده است. نوع رقم کاشته شده تأثیر زیادی در میزان عملکرد دارد. رقم‌های جدید و اصلاح شده حداقل دو غلاف در هر گره ایجاد می‌کنند درحالی‌که برخی از رقم‌ها، غلاف‌های متعددی در هر گره ساقه به وجود می‌آورند؛ لذا مقدار عملکرد متفاوت خواهد بود. در آزمایش مقایسه ارقام در منطقه طارم، مشخص شد که دو رقم Golsam و WolfItaly بیشترین میزان عملکرد سبز دانه در بوته را در بین سایر ارقام داشتند و به ترتیب 70/55 و 66/60 گرم در بوته به دست آمد.

مدیریت مزرعه و محیط زراعی بر تعداد غلاف و وزن دانه‌های هر غلاف اثر می‌گذارد. برای مثال، تراکم زیاد کاشت موجب کاهش تعداد غلاف در بوته می‌شود. همچنین به دلیل ریزش دانه پس از رسیدن غلاف، برداشت دیرهنگام موجب دانه ریزی و کاهش محصول می‌شود.