آشنایی با گیاه دارویی توتون

مشخصات گیاه‌شناسی توتون

توتون با نام علمی (Nicotiana tabacum) از خانواده (Nightshade)، گياهی است يكساله به ارتفاع يك تا 2 متر (گاهی بيشتر)، طول دوره رشد گياه در زمين اصلی برای توليد برگ به نوع رقم و شرايط توليد بستگی زياد داشته معمولا 3 تا 5 ماه می‌باشد. ريشه اين گياه راست، منشعب و نسبتا سطحی بوده و طول آن با توجه به شرايط اقليمی محل رويش بين 50 تا 60 سانتیمتر بوده و بندرت از 60 سانتیمتر تجاوز می‌کند. سنتز نيكوتين در ريشه انجام می‌گردد . برگ‌های توتون نسبتاً بزرگ و فاقد دمبرگ و به اشكال قلبی شكل، تخم مرغی شكل، نيزه‌ای شكل، (خميده وسط برگ انحنا دارد) و يا صاف ديده می‌شود. برگ‌های توتون به طول حداکثر 60 سانتیمتر وعرض حداکثر 30 سانتیمتر و بصورت متناوب بر روی ساقه قرار دارند. در هر بوته پتانسيل توليد 20 تا 30 برگ وجود دارد. بزرگترين برگ‌ها در ناحيه ميانی ساقه قرار دارد. ارقامی که برای تهيه سيگار برگ توليد می‌شوند برگ‌های کوچكتری دارند. معمولا توتون دارای ساقه‌های غير منشعبی است که طول در مرحله گلدهی 120 تا 180 سانتیمتر می‌رسد. ساقه آغوش، بيضوی و به رنگ سبز دارد. ساقه به گل آذين خوشه‌ای با بيش از 150 گل قيف مانند ختم می‌گردد. گلدهی از پائين به طرف بالای گل‌آذين و نيز هر انشعاب آن ادامه می‌يابد دوران باز شدن گل‌ها به چند هفته و تا 3 ماه می‌رسد. 5 کاسبرگ به هم جوش خورده کاسه گل را که طول آن تا نيمه جام گل می‌رسد بوجود مي‌آورد. ميوه توتون به صورت کپسولی است شكوفا که 4000 تا 8000 دانه بسیار ريز می‌باشد. ميوه‌اش پوشينه، بيضوی و محتوی دانه‌های (بذر) بسيار است. بذر بسيار کوچك و کم و بيش بيضی شكل و رنگ آن قرمز تيره‌ای چنانچه بذرها در شرايط مناسبی نگهداری شوند تا 1 سال قوه رويشی خود را حفظ خواهند کرد. طول دوره رشد توتون حدود 4 تا 6 ماه می‌باشد.

جدول 1- مشخصات گیاه‌شناسی توتون

شکل 1- آشنایی با بوته، برگ، گل و میوه گیاه توتون

کاشت

مراحل نمو را می‌توان شامل سبز شدن، رشد در خزانه، استقرار پس از نشاء کاری، استقرار تا شروع رشد سريع، رشد سريع، شروع برداشت، گلدهی و دوران برداشت دانست.

دمای مناسب برای سبز شدن 18 تا 23 درجه سانتیگراد می‌باشد. بذر در چنين شرايطی بين 7 تا 12 روز سبز می‌شود. بذر توتون بسيار ريز بوده لذا کاشت مستقيم آن در زمين اصلی وجود ندارد، بايستی خزانه‌گيری کرد. رشد در خزانه تحت شرايط گلخانه‌ای 6 تا 8 هفته، در شاسی سرد 8 تا 10 هفته و در محيط باز تا 12 هفته می‌باشد. ميانگين دمای شبانه روزی در محيط باز نبايد کمتر از 15درجه سانتیگراد باشد. توتون به سرما حساس بوده دمای پايه برای رشد توتون 10 درجه سانتیگراد می باشد. وقوع دماهای کمتر از 13 درجه سانتی‌گراد برای رشد گياه مناسب نبوده بخصوص اگر با هوای ابری و مرطوب همراه باشد.

 مدت لازم برای استقرار گياهچه‌های نشاء شده حدود 2 هفته می‌باشد چند روز بعد از نشاء‌کاری ريشه‌های جديد بوجود می‌آيند، اما رشد بوته‌ها طی 2 تا 3 هفته بعد از استقرار صورت می‌گيرد. دوران رشد سريع از حدود 4 تا 5 هفته بعد از نشاء کاری آغاز می‌شود و طی اين مدت که 4 تا 7 هفته طول می‌کشد. برگ‌ها به سرعت رشد می‌کنند.

نياز توتون شرقی و تنباکو به آفتاب زياد ولی توتون معمولی نسبت به آن‌ها کمتر است. توتون گرما دوست بوده از آنجائي كه بخش قابل توجهی از دوران رشد گياه در خزانه سپری می‌شود، امكان کشت آن در نواحی با حداقل 140 روز بدون يخبندان با دمای بالا و رطوبت کافی طی اين دوران وجود دارد.

خاک‌های بارور و حاصلخيز موجب توليد توتونی می‌گردد که از لحاظ نيتروژن، نيكوتين و کلسيم غنی و از لحاظ پتاسيم و کربوهيدرات‌ها فقير می‌باشد. خاک‌های سبك تا متوسط با ماده آلی و نيترون کم برای توتون گرمخانه‌ای مناسب می‌باشند. توتون شرقی به خاک‌های سبك با باروری ماده آلی و نيتروژن کم نياز دارد. تنباکو سازگاری خوبی به خاک‌های نيمه سنگين دارد. توتون معمولی به pH کمتر از 5 به دلیل سمیت ناشی از فراوانی عناصر منگنز، روی، مس، آهن و افزایش احتمال بیماری پوسیدگی سیاه ریشه حساس میباشند. توتون شرقی و تنباکو سازگاری خوبی به pH بالا دارند و pH حدود 5/7 برای تولید مناسب می‌باشد.

نشاء‌ها را در مرحله پنج تا هفت برگی (از اواسط بهار) می‌توان به زمين اصلی منتقل کرد. فاصله رديف‌های کاشت بستگی به رقم و شرايط اقليمی و وضعيت آفتاب دارد. نشاءها در رديف‌هايی به فاصله 60 تا 80 سانتیمتر و فاصله دو بوته در طول رديف 40 سانتی متر در زمين اصلی بايد کشت شوند. چنانچه هوا ابری و نور کم باشد بوته‌ها در زمين اصلی در رديف‌هايی به فاصله 100 تا 117 سانتیمتر و فاصله دو بوته در طول رديف 35 تا 50 سانتیمتر بايد کشت شوند. چنانچه بوته‌ها تراکم کمتری داشته باشند. بر اثر استفاده از نور بيشتر مقدار نيكوتين برگ‌ها افزايش می‌يابد .در شرايط کشت آبی بلافاصله بعد از پايان نشاء‌کاری آبياری انجام گردد تا خاك اطراف ريشه نشست نمايد.

شکل 2- مزرعه توتون

داشت

هوای مرطوب کيفيت توتون معمولی را افزايش می‌دهد و از شكنندگی برگ می‌کاهد. توتون به خشكی حساس بوده بخصوص در دوران رشد سريع بوته و حداکثر مقاومت طی دوران بعد از استقرار نشاء تا شروع رشد سريع بوته مشاهده می‌شود . تنباکو به هوای خشك بسيار مقاوم و بادهای داغ و خشك دشتستان را به خوبی تحمل می‌کند. در حالي كه انواع توتون معمولی به بادهای شديد حساس بوده واز کيفيت مطلوب آن‌ها می‌کاهد.

زيادی رطوبت برای بزرگ شدن برگ نياز است ولی خاك بايد زهكشی و تهويه خوبی داشته باشد. توتون به آب ايستادگی، کمبود تهويه و زيادی گاز کربنيك خاك حساس است. توليد توتون ديم در نواحی با بيش از 1000 میلی متر باران ساليانه با توزيع مناسب مانند نواحی پر باران ساحل خزر امكان پذير است. وقوع حدود 400 میلی متر باران طی فصل رشد برای حصول عملكردهای بالا و مطلوب مي‌باشد.

در فصل پائيز با افزودن 20 تا 25 تن در هكتارکودهای حيوانی کاملاً پوسيده به خاك شخم مناسبی زده مي‌شود. عمق شخم بستگی به بافت خاك شرايط اقليمی بين 20 تا 35 سانتیمتر مناسب است، سپس کودهای شيميايی مورد نياز از قبيل پتاس، نيتروژن، فسفر به خاك اضافه می‌شود. چنانچه توتون در خاک‍‎های سنگين کشت شود نيتروژن مورد نياز نصف مقداری است که در خاک‌های سبك شنی کشت می‌گردد. بر اين اساس ميران نيتروژن 45 الی 90 کیلوگرم، فسفر 75 الی 90 کیلوگرم و پتاسيم 100 الی 200 کیلوگرم برای هر هكتار لازم است. 20 تا 25 درصد نيتروژن مورد نياز هنگام آماده سازی خاك در فصل پائيز و بقيه در فصل بهار بطور سرك در اختيار گياه قرار می‌گيرد.

برداشت

عمل برگ چينی از اواخر بهار (خرداد) آغاز مي‌شود و طی چند مرحله تا اواخر شهريور انجام می‌گيرد. رنگ‌های
برگ‌های رسيده سبز تيره و رگبرگ اصلی روشن و کم و بيش براق می‌شود. عمل برگ چينی بهتر است صبح زود و يا بعد از ظهر که هوا خنك است انجام گيرد. رشد برگ‌های توتون به صورت همزمان صورت نمی‌گيرد. ابتدا برگ‌های پائينی می‌رسند و بطرف بالا ادامه می‌يابد. از اين رو در طول سال چهار تا پنج نوبت می‌توان برگ‌ها را برداشت کرد. برداشت برگ‌ها در سطوح کوچك با دست است ولی در مقياس وسيع با ماشين‌های مخصوص برداشت برگ توتون انجام می‌گيرد.

شکل 3- برداشت دستی برگ‌های توتون