مشخصات گیاهشناسی زعفران
زعفران با نام علمی (Crocus sativus L) از خانواده زنبقیان (Iridaceae)، گیاهي است دائمي و علفي که در اوایل پاییز گل مي‌دهد. زعفران داراي ساقه زیرزمیني مدور، سخت، گوشت‌دار و توپري بوده که از پوسته‌هاي فیبري قهوه‌اي رنگي پوشیده شده که کشاورزان به آن اصطلاحا پیاز مي‌گویند. ولي از نظر گیاه‌شناسي به آن بنه یا کرم مي‌گویند. تعداد گل‌هاي هر بنه 1تا 4 عدد بوده و در اوایل آبان تا آذر ماه رشد مي‌نمایند. پوشش گل داراي 3 عدد کاسبرگ و 3 عدد گلبرگ یک رنگ مي‌باشد که رنگ آن‌ها سوسني تیره یا بنفش مایل به ارغواني و همراه با رگه‌ها و رگبرگ‌هاي تیره‌تر در کلوگاه گل مي‌باشد. برگ‌هاي حقیقي زعفران 5 تا 11عدد و معمولا همزمان با گلدهي و یا کمي بعد از گل‌ها از زمین مي‌رویند. طول برگ‌ها به 30 تا 40سانتيمتر و پهناي آن بـه 5/1 تا 2 میلي‌متر مي‌رسد. زعفران ساقه حقیقي ندارد و گل‌ها بصورت منفرد و یا چندتایي مي‌رویند. برگ‌ها، برگک و ساقه‌ي گل دهنده و گاهي گل‌ها به تنهایـي در داخل تعدادي غلاف‌هاي غشایي بنام کلروفیل محافظت مي‌شوند که از ریشه منشاء مي‌گیرند. غلاف‌هاي غشایي کاتافیل در واقع از 5 تا11 برگ‌هاي غشایي ظریف و مشبک تشکیل شده است. تعداد پرچم‌ها سه عدد و داراي بساک زرد رنگ مي‌باشد که چسبیده به گل وکاتافیل مي‌باشد. خامه، میله باریک و بلندي است به رنگ سفید که از روي تخمدان بیرون آمده و به سه کلاله قرمز عنابي رنگ ختم مي‌گردد که قسمت مورد استفاده زعفران مي‌باشد. پیازهاي جدید اغلب بالاي پیازهاي قبلي و کمتر در اطراف قاعده‌ي پیاز قبلي بوجود مي‌آید. ریشه‌هاي زعفران از قاعده پیازها و از روي دایره محیطي آن مي‌روید و ریشه‌هاي زعفران، افشان و کوتاه مي‌باشند.
جدول 1- مشخصات گیاهشناسی زعفران
|
نام فارسی
|
زعفران، طلای سرخ
|
|
نام انگلیسی
|
Saffron
|
|
نام عمومی
|
Crocus sativus L
|
|
خانواده
|
Iridaceae
|
شکل 1- آشنایی با بوته، برگ، گل و بنه زعفران
کاشت
زعفران یک گیاه مقاوم در برابر سرما به حساب مي‌آید. حداکثـر سرماي قابل تحمیل براي زعفران ( 18-) درجه سانتیگراد گزارش شده است. از آنجایي که قسمت اصلي نمو گیاه زعفران یعني گل در خاک تکامل مي‌یابد. دماي خاک براي رشد و نمو گیاه زعفران بیش از دماي هوا حائز اهمیت است. زیرا میزان نوسانات کوتاه مدت خاک از هوا کمتر است. در نتیجه در پاییز خاک زودتر از هوا سرد و در بهار دیرتر از هوا گرم مي‌گردد. همچنین نوسانات دمایي در سطح خاک بیشتر از عمق خاک است. لذا توصیه مي‌گردد جهت جلوگیري از کاهش عملکرد و همچنین نفوذ کمتر نور به خاک بنه‌ها حتما در عمق 15 سانتیمتر یا بیشتر کشت گردند.
خاک مزرعه زعفران بهتر است داراي ساختمان متوسط و کم و بیش نرم و نفوذپذیـر باشد. این گیاه در خاک‌هاي سیلیسي، رسي، آهن‌دار و گچي رشد مناسبي دارد. عناصر موثر بر عملکرد گل زعفران فسفر قابل استفاده، ازت معدني و پتاسیم تبادلي مي‌باشد.
زمین زعفران باید داراي بافت متوسط، نسبتا عمیق، فاقد سنگریزه و علف‌هاي هرز، و داراي زهکش مناسب باشد. در فصل پاییز و یا زمستان ضمن پخش کردن کود حیواني پوسیده و شخم به عمق 25 تا 30 سانتیمتر جهت بهبود خواص فیزیکي و شیمیایي خاک باید اقدام نمود. میزان کود حیواني از 30 تا 200 تن در هکتار متغیر است.
کشت زعفران در ردیف‌هاي موازي به فاصله 25 سانتيمتر از یکدیگـر و فاصلـه بنه‌ها در روي هر ردیف 15 تا 20 سانتيمتر و تعداد 3 تا 15 عدد بنه در عمق 15 تا 20 سانتيمتري زمین به صورت کپه‌اي کشت مي‌گردد. بنه زعفران در مناطق زعفران خیز ایران از اوایل شهریور ماه تا اواسط مهر ماه کشت مي‌گردد و با توجه به اینکه دوره خواب واقعي بنه زعفران از اواسط اردیبهشت ماه تا اواسط تیر ماه مي‌باشد و همچنین ضمن تحقیقات انجام شده بهترین تاریخ کشت بنه زعفران در خرداد ماه توصیه مي‌شود، زیرا باعث افزایش عملکرد زعفران در سال اول مي‌گردد. از کشت بنه در ماه‌هاي بسیار گرم سال اواخر تیر ماه و اوایل مرداد مـاه جدا خودداري نمائید زیرا در این مواقع هوا و زمین بسیار گرم است و باعث از بین رفتن رطوبت بنه‌ها و صدمه به آن‌ها مي‌گردد.
شکل 2- مزرعه زعفران
داشت
نیاز آبي زعفران در سال حدود 3000 متر مکعب در هکتار گزارش گردیده است. رشد زعفران با آبیاري مزرعه آغاز مي‌شود و اولین مرحله رشد، شروع گلدهي است. در مناطقي که سطح زیر کشـت زیاد و کمبود کارگر وجود دارد توصیه مي‌شود، براي اینکه برداشت زعفران با مشکل مواجه نشود آبیاري در بین کرت‌ها با فاصله چند روز از یکدیگر تقسیم شود تا گلدهي کرت‌ها در اوج خود همزمان نشود. بنابراین اولین آبیاري زعفران زماني انجام مي‌گردد که سطح مزرعه خالي از گیاه است. آبیاري اول از اواسط مهرماه تا دهه اول آبان انجام مي‌گیرد اما اگر هوا گرمتر باشد زمان شروع آبیاري دیرتر و هرگاه سرما زودرس باشد در اوایل مهر ماه مزرعه زعفران آبیاري مي‌گردد.
بس از انجام اولین آبیاري ابتدا گل‌ها و سپس برگ‌ها در سطح مزرعه آشکار مي‌شوند. اما اگر هوا گرم باشد زعفران رشد رویشي داشته و تولید برگ مي‌کند و کمتر گلدهي انجام مي‌گیرد و در نتیجه کاهش عملکرد در مزرعه را خواهد داشت و برداشت گل‌ها ضمن رشد برگ‌ها با مشکل مواجه مي‌گردد.
مراحل آبیاري اقتصادي زعفران بر اساس نیاز آبي زعفران و تجارب کشاورزان شامل چهار نوبت آبیاري مي‌باشد:
آب اول ـ پس از پخش کودهای آلی پوسیده و خراش دادن سطح زمین (با احتیاط و بسیار سطحی کـه بـه پیازها آسیب نرسد) با توجه به اقلیم منطقه از اواخر شهریور ماه تا دهه اول آبان ماه انجام مي‌گردد.
آب دوم ـ یک ماه( 4 تا 5 هفته ) پس از آبیاري اول و پس از برداشت گل‌ها به همراه توزیع کود ازته در سطح مزرعه انجام مي‌گردد.
آب سوم ـ پس از وجین علف‌های هرز در مزرعه انجام مي‌گردد.
آب چهارم ـ در پایان فصل رویش ( قبل از دهه اول اردیبهشت ماه) انجام مي‌گردد.
تخصیص کود به اراضي زعفران کاري باید بر اساس تجزیه خاک و میزان مواد آلي و نسبت کربن به نیتروژن خاک انجام گیرد. در ایران بسته به جنس زمین و عادات زارعین از 20 تا 80 تن کود گاوي پوسیده در هکتار مصرف مي‌گردد. بهترین توصیه کودي در مرحله داشت، مصرف 100 کیلوگرم اوره در هکتار پس از برداشت گل و قبل از آبیاري دوم مي‌باشد و مصرف بیش از حد آن باعث کاهش محصول مي‌گردد و یا مي‌توان یک نوبت کود کامل با غلظت 7 در هزار در اسفند ماه مصرف نمود و یا فقط 25 تن کود گاوي پوسیده به همراه خراش اولیه به زمین اضافه نمود.
برداشت
برداشت زعفران شامل چیدن گل و جدا کردن کلاله از سایر قسمت‌هاي گل مي‌باشد. عمر گل‌ها 3 تا 4 روز مي‌باشد و اگر به موقع برداشت نشود از بین مي‌روند. و اگرگل‌ها مدت زیادي در معرض هواي گرم، باد و نور خورشید قرار گیرد کیفیت رنگ و عطر آن کمتر شده و از مرغوبیت زعفران کاسته مي‌گردد. بنابرایـن زمان برداشت گل‌ها بسیار مهم می‌باشد. دوره گلدهي مزرعه زعفران معمولا 15 تا 25روز مي‌باشد که مقدار گل‌ها از روز هفتم تا دهم افزایش مي‌یابد زمان برداشت بسته به شرایط اقلیمي و زمان اولین آبیاري متغیر مي‌باشد و در صبح زود و قبل ازطلوع آفتاب وگاهي عصرها عمل جمع آوري گل‌ها انجام مي‌گردد. با عنایت به کاهش هزینه برداشت گل‌ها معمولا گل چیني در روزهاي اول یک روز در میان، و دراوج گلدهي هر روز و گاهي 2 نوبت (صبح‌ها و عصرها) در روز انجام مي‌گردد.
جهت جلوگیري از خراب شدن گل‌ها توصیه مي‌شود از سبدهاي حصیري یا کیسه‌هاي نخي استفاده شود و سبدها بیش از حد پر یا فشرده نشوند و گل‌ها بلافاصله پس از چیدن از کلاله‌ها جدا گردد زیرا در اثرگذشت زمان گرده‌هاي زرد رنگ پرچم بر روي کلاله‌ها قرار گرفته و همچنین جداسازي کلاله‌ها به سختي و با فشار انجام مي‌شود که در نتیجه باعث آسیب دیدن کلاله‌ها و کاهش ارزش و بازار پسندي زعفران می‌گردد.
شکل 3- برداشت دستی زعفران