مشخصات گیاه‌شناسی چای
چای با نام علمی (Camellia sinensis (L) O.kuntze) از خانواده (Theaceae)، گیاهی از شاخه‌ی نهاندانگان، یک پایه و از رده‌ی دولپه‌ای‌ها، خزان ناپذیر و همیشه سبز است. گل‌های چای سفید و معطر و به صورت خوشه‌ای و مجتمع و یا تک‌گل در کنار برگ‌ها ظاهر میشود که دارای 5 تا 7 گلبرگ و 5 تا 7 کاسبرگ و تعداد زیادی پرچم می‌باشند. تخمدان‌ها دارای 3 تا 4 حجره هستند و هر حجره شامل یک الی 4 دانه است. میوه‌ی چای به شکل کپسول است. گل چای خود ناسازگاری گامتوفیتیک دارد که گرده افشانی توسط حشرات صورت می‌گیرد. گرده افشانی مصنوعی گل ممکن است تشکیل بذر را به 14درصد برساند اما در حالت طبیعی حدود 2 درصد گل‌های بوته، تشکیل بذر می‌دهند. یکی از خواص بوته‌های چای این است که در صورت تولید گل و بذر زیاد، برگ کمی می‌دهند و برعکس در صورت تولید برگ زیاد، تولید گل و بذر کاهش پیدا می‌کند. این دو خاصیت باهم به ندرت در یک بوته‌ی چای مشاهده میشود. نکته مهم این است که برای تکثیر بذر نباید از بوته‌های پرگل استفاده کرد.
برگ‌های بوته‌ی چای از نظر اقتصادی و بهره‌برداری، قسمت اصلی گیاه را تشکیل می‌دهند. برگ‌ها همیشه سبز، کشیده، نوک تیز و کناره‌های آن دندانه‌های ریز دارند. برگ‌ها به طور متناوب اطراف شاخه قرار گرفته و در مواقعی که خیلی کوچک و جوان هستند از کرک‌های سفید پوشیده می‌شوند اما پس از آن کرک‌ها از بین می‌روند. ساقه‌ها و شاخه‌ها به منزله نگهدارن‌دهی برگ‌ها و منبع ذخیره غذا هستند. ریشه‌ها، مواد غذایی را از خاک می‌گیرند و در اختیار گیاه قرار می‌دهند. بین مقدار ریشه و برگ رابطه مستقیم وجود دارد. بوته‌ای که ریشه کمتری دارد، برگ‌های کمتری نیز خواهد داشت و بوته‌ای که برگ کمی دارد، ریشه‌های آن توسعه و رشد کافی نخواهند داشت.
جدول 1- مشخصات گیاه‌شناسی چای
|
نام فارسی
|
چای
|
|
نام انگلیسی
|
Tea
|
|
نام علمی
|
Camellia sinensis
|
|
خانواده
|
Theaceae
|
شکل 1- آشنایی با بوته، برگ، گل و دانه گیاه چای
کاشت
بوته چای جزء گیاهان مناطق گرمسیر مرطوب میباشد یعنی کاشت و پرورش چای در نواحی که معمولا مقدار گرما هیچگاه به صفر درجه نمی‌رسد و نزولات آسمانی نیز سالیانه در حدود 1800 تا 2000 میلیمتر است بیشتر انجام میشود. چای تا اندازه‌ای مقاوم به سرما بوده است. دامنه دمایی کشت چای در جهان 13 تا 25 درجه سانتیگراد بوده و کشت بهینه آن در دمای 18 تا 25 درجه سانتیگراد انجام می‌گیرد. دمای هوا در مناطق چایکاری ایران در دامنه میانگین دمای ماهانه 11 تا 20 درجه سانتیگراد میباشد. بنابراین توصیه می‌گردد محل انتخاب باغ در محدودهای قرار گیرد که در دامنه دمائی مناسب باشد.
چای در جهان از نظر بافت خاک در شن ریز تا رس سنگین کشت میشود. در مناطق چایکاری ایران، چای در خاک‌هایی با بافت لومی تا رسی کشت میشود. برای کشت چای، خاک مطلوب از نظر بافت، خاک لومی است. بنابراین توصیه می‌گردد احداث باغ در مناطقی صورت گیرد که بافت خاک لومی تا لوم- شنی باشد. بوته چای گیاهی است حساس به مقدار آهک بنابراین از نظر واکنش شیمیایی چای را باید در خاک‌های (اسیدی) با pH پایین کاشت شود. حد اسیدیته خاک برای این محصول در حدود 5/5 است.
پس از تعیین نحوه کاشت در محل تعیین شده، برای کاشت نهال چای اقدام به حفر گودال می‌کنند که این گودال‌ها دارای عمق 50 سانتیمتر و عرض 40 سانتیمتر می‌باشند. در هنگام حفر گودال باید دقت شود تا در اثر حفر ناصحیح دیواره سفت نگردد زیرا در این صورت ریشه‌ها دچار رشد عمودی می‌شوند.
انتخاب هر یک از روش‌های کشت بستگی به شیب زمین و نوع رقم دارد، بنابراین برای انتخاب فواصل کشت مناسب بهره‌گیری از کارشناسان در این زمینه توصیه می‌گردد. بطور مثال در سیستم مربعی فاصله بین ردیف‌ها و بوته‌ها در هر ردیف بین120 تا 185 سانتیمتر متغیر است. در سیستم مستطیلی فاصله از 100 × 70 تا 150 × 90 متغیر میباشد. در سیستم مستطیلی فواصل بوته‌ها از 120 تا 185 سانتیمتر متفاوت میباشد.
شکل 2- باغ چای
داشت
با توجه به طول دوره بهره‌برداري و شرايط آب و هوايي تقريباً مناسب در ماه‌هاي گرم، انتظار مي‌رود كه بيشترين عملكرد و مرغوبترين چاي در اين دوره به دست آيد اما در برخي از ماه‌ها (اواسط خرداد تا اوايل شهريور)، ميزان بارندگي كمتر از نياز آبي بوته‌هاي چاي است و ميزان و كيفيت محصول در اثر تنش ناشي از كم آبي، به مقدار بسيار زيادي كاهش مي‌يابد. فصول خنک و خشک باعث کاهش سرعت رشد شاخساره و در نتیجه افزایش کیفیت چای سیاه میشود، درحالی که فصل مرطوب بویژه دوره بارانـی منجر به فـلاش‌زدن سریع چای (رشد) و درنتیجه کاهش کیفیت چای سیاه میشود. زیرا کیفیت بهتر و ارزش بیشتر چای فراوری شده از شاخساره‌های برداشت شده در شرایط رشد آهسته به وجود می‌آید.
در صورتی که آب کافی در دسترس باشد، اولین آبیاری بهتر است در دوره‌های 4 تا 6 روز با حجـم 350 تا 430 میلی‌لیتر و با روش قطره‌ای برای هر نهال چای استفاده شود. حجم آب مصرفی در سال دوم به بعد باید به دو برابر افزایش یابد و فواصل آبیاری هم 6 تا 8 روز در نظر گرفته شود.
تحقيقات نشان داده است كه در شرايط بدون آبياري (ديم) ميانگين توليد برگ سبز چاي در ايران حداكثر 4000 كيلوگرم در هكتار است كه استفاده از آبياري تكميلي ميتواند باعث توليد محصول به ميزان حداقل 12000 كيلوگرم در هكتار شود.
پس از پایان خشکسالی و تنش رطوبتی، کاربرد کود فقط برای نهال‌های جوانی توصیه میشود که برگریزی نداشته‌اند و رشد برگ‌هایشان همچنان ادامه دارد. برای نهال‌هایی که در شرایط تنش برگریزی داشته‌اند اما پس از پایان خشکسالی برگ‌های جدید آن‌ها رشد کافی داشته‌اند، میتوان در اوایل شهریور (پس از پایان خشکسالی) عملیات کوددهی را انجام داد.
میزان کود نیتروژن مصرفی سالانه در اراضی چایکاری در جهان سالیانه بین 100 تا 600 کیلوگرم در هکتار میباشد. در ایران مصرف سالانه 200 تا 400 کیلوگرم در هکتار به صورت تقسیط در دو یا سه مرحله توصیه می‌گردد. کود نیتروژنی مصرفی در اراضی چایکاری ایران کود اوره میباشد. میزان فسفر مصرفی به صورت کود در اراضی چایکاری در جهان سالیانه بین 25 تا 100 کیلوگرم در هکتار در سال است. این توصیه کودی در ایران بین 25 تا 50 کیلوگرم در هکتار به صورت یکبار مصرف در اواخر فصل زمستان است. کود فسفری مصرفی در اراضی چایکاری ایران کود سوپر فسفات تریپل میباشد.
برداشت
برداشت برگ سبز چای در ایران از اوایل اردیبهشت تا اوایل آبان در سه چین (برداشت) عمده شامل چین بهار، تابستان و پاییز انجام میشود. چین بهار معمولا از اواخر فروردین شروع و تا پایان خرداد ماه ادامه مییابد که حدود 44 درصد محصول در این زمان برداشت میشود. این چین از نظر لطافت و عطر چای تولیدی معروف است. چین تابستان از تیر شروع و تا اواخر شهریور ماه ادامه دارد. 38 درصد کل محصول سالیانه در این زمان حمع آوری میشود. این چین دارای چای مرغوب میباشد. چین پاییز از اوایل مهر شروع و تا اواسط آبان ادامه دارد. در این زمان به علت هوا مدت برداشت کوتاه بوده و مقدار محصول آن کمتر از دو چین دیگر است. با سرد شدن هوا و کاهش ساعات روشنایی جوانه ها به خواب می‌روند و عمل برگچینی متوقف میشود.
شکل 3- برداشت برگ چای