مشخصات گیاه‌شناسی قهوه
قهوه با نام علمی (Coffea) از خانواده (Rubiaceae)، گیاه قهوه، درختی همیشه سبز به نام Coffea است که در نواحی گرمسیری رشد می‌کند. بلندی آن بین ۳ تا 10 متر است و ۳ تا ۵ سال پس از کاشته شدن محصول می‌دهد. شکوفه‌های سفید رنگ و خوشبوی قهوه بسیار به گل یاس شباهت دارند. میوه‌های قهوه تخم‌مرغی شکل هستنداند و به صورت خوشه آویزان می‌شوند. هر درخت قهوه حدود 2000 میوه می‌دهد. بین ۶ تا ۹ ماه زمان لازم است تا میوه قهوه از رنگ سبز به زرد و بعد قرمز یا بنفش شود و کاملا برسد. برگ‌های درخت قهوه به رنگ سبز تیره و براق هستند و 10تا 15 سانتیمتر طول و ۶ سانتیمتر پهنا دارند.
گیاه قهوه معمولا سه تا چهار سال پس از کاشته شدن شروع به تولید گل می‌نماید و از این گل‌ها، میوهی گیاه قهوه نمایان می‌شود که معمولا به عنوان گیلاس‌های قهوه (Coffee Berries) شناخته می‌شوند، اولین برداشت مفید از این گیاه، پنج سال پس از کشت امکان پذیر می‌باشد. این گیلاسها در حدود هشت ماه بعد از ظاهر شدن گل داده و با تغییر رنگ از سبز به قرمز رسیده می‌شوند و این زمانی است که محصول باید برداشت شود. میوه قهوه معمولا حاوی دو عدد دانه قهوه است که از یک طرف محدب و از طرف دیگر صاف می‌باشند و در امتداد طولی دانه یک شیار دیده می‌شود. هر یک از دانه‌ها از یک پوست نازک و سفید پوشیده شده و هر دو دانه که در یک میوه قرار دارند از یک ماده نرم گوشتی شیرینی احاطه شده‌اند که روی آن را نیز یک غشای نازک به رنگ قرمز تیره پوشانیده است که همان غشای خارجی قرمز تیره میوه می‌باشد. اما ۵ تا 10 درصد میوه‌های یک درخت فقط یک دانه در خود دارند.
گونه‌های عمده قهوه برداشت شده در جهان، از دو گونه اصلی درخت قهوه به نام‌های عربیکا (Arabica) و روبوستا (Robusta) می‌شناسند. دیگر گونه‌های قهوه که محبوبیت کمتری دارند و مقدار کشت آن را بسیار کم است.
جدول 1- مشخصات گیاه‌شناسی قهوه
|
نام فارسی
|
قهوه
|
|
نام انگلیسی
|
Coffee
|
|
نام علمی
|
Coffea
|
|
خانواده
|
Rubiaceae
|
شکل 1- آشنایی با درخت، برگ، گل و گیلاس(میوه) قهوه
کاشت
در روش سنتی کاشت قهوه در آغاز فصل بارندگی ۲۰ دانه قهوه در هر حفره کاشته می‌شود. این روش باعث از بین رفتن ۵۰ درصد پتانسیل دانه‌ها شده و در نتیجه تقریبا نیمی از این تعداد موفق به جوانه‌زدن نمی‌شوند. روش موثر و کارآمد‌تر کاشت قهوه که در برزیل مورد استفاده قرار می‌گیرد، پرورش جوانه قهوه در گلخانه و انتقال و کاشت آن‌ها در خارج از محوطه گلخانه بعد از ۶ تا ۱۲ ماه می‌باشد.
قهوه عربیکا (Arabica) محبوب‌ترین گونه قهوه است که تقریبا 10درصد مزارع زیرکشت قهوه جهان را شامل می‌شود. این گونه در اصل متعلق به مناطق مرتفع کشور یمن، جنوب غرب اتیوپی و جنوب شرق سودان است و به همین دلیل به آن عربیکا گفته می‌شود. دانه‌های این گونه دارای 1.5 درصد کافیئن می‌باشد که نسبت به سایر گونه‌ها کافیئن کمتری دارد.
درخت‌های عربیکا خود، گرده افشان هستند و حدود هفت سال طول می‌کشد تا میوه بدهند و ارتفاع آن‌ها بین ۹ تا 12 متر می‌باشد. شکوفه‌های آن به رنگ سفید و به قطر 10 تا 15 میلی‌متر هستند. درخت قهوه عربیکا در نواحی رشد می‌کند که بارش 1 تا 1.5 متر باران در سال را بطور مساوی در طول سال داشته باشند. معمولا درخت قهوه عربیکا را در مناطق با ارتفاع 1300تا 2300 متر از سطح دریا کشت می‌کنند .بهترین دما برای رشد این گونه 20 درجه سانتیگراد است هر چند که این گونه نسبت به سرما مقاوم است اما نباید دچار یخ‌زدگی شود.
شکل 2- مزرعه قهوه
روبوستا (Robust) گونه قهوه روبوستا با نزدیک به 20درصد مزارع زیر کشت قهوه در جهان، بعد از عربیکا قرار دارد. درخت قهوه روبوستا ریشه‌های کم عمقی دارند و ارتفاع آن‌ها بین ۵ تا 10 متر است. میزان باردهی روبوستا از عربیکا بیشتر است و دانه‌هایی با 2.7 درصد کافیئن بیشتر نسبت به دیگر گونه‌ها دارد. اگر چه قهوه روبوستا در مقایسه با قهوه عربیکا از حساسیت کمتری نسبت به آفت‌ها برخوردار است، در آب و هوای گرمتر و ارتفاعات کمتری پرورش می‌یابد، در جایی که قهوه عربیکا نمی‌تواند در آن شرایط رشد کند .
برداشت
در بیشتر کشورهای کشت کننده قهوه، یک فصل برداشت اصلی وجود دارد، هر چند در کشورهایی مانند کلمبیا که دو فصل گلدهی گیاه قهوه وجود دارد، یک فصل برداشت محصول اصلی و یک فصل برداشت ثانویه در بیشتر کشورها محصول قهوه به وسیله دست جمع‌آوری می‌شود، روند کار پر زحمت و دشوار است، با این وجود در جاهایی مانند برزیل، که چشم انداز مزارع تقریبا مسطح و مزارع وسیع قهوه وجود دارد، این فرآیند مکانیزه شده است.
شکل 3- برداشت دستی گیلاس‌های قهوه