مشخصات گیاه‌شناسی دان‌سیاه
دان‌سیاه با نام علمی (Guizotia abyssinica L.) از خانواده کاسنی (Astraceae)، گیاهی دولپه و یکساله با میانگین ارتفاع 1.4 است. اولین برگ‌ها جفت و کوچک و برگ‌های بعدی بزرگ و متناوب، نوک برگ‌ها تیز تا کند، بدون دمبرگ، سبز روشن تا سبز تیره و سطح برگ‌ها صاف است. ساقه دان‌سیاه صاف تا نسبتا زبر، توخالی و شکننده، منشعب با تعداد ساقه فرعی از 5 تا 20 عدد به رنگ بنفش تیره تا سبز روشن است. گل‌های دان‌سیاه به رنگ زرد و به ندرت سبز روشن است. طبق یا کاپیتول 15 تا 50 میلیمتر قطر دارد و 2 تا 3طبق با هم رشد می‌کنند و هریک شامل 6 تا 8 گلچه شعاعی ماده زایا وگلچه‌های زبانهای دوجنسی هستند و 40 تا 60 درصد از طبق را احاطه کرده‌اند. گلچه‌های زبانهای زرد تا نارنجی با بساک زرد با انبوهی از کلاله دو شاخه هستند. طبق دارای میوه‌های فندقه شکل باریک و دراز به رنگ سیاه تا زرد است.
جدول 1- مشخصات گیاه‌شناسی دان‌سیاه
|
نام فارسی
|
دان‌سیاه
|
|
نام انگلیسی
|
Niger seed
|
|
نام علمی
|
Guizotia abyssinica L.
|
|
خانواده
|
کاسنی
|
شکل 1- آشنایی با بوته، برگ، گل و بذر گیاه دان‌سیاه
کاشت
این گیاه ماهیتا روزکوتاه است و گلدهی در طول روز بیش از 12ساعت و دمای 23 درجه سانتیگراد به تأخیر می‌افتد. دماهای کمتر از 9 درجه سانتیگراد بر رشدگیاه تأثیری ندارد و دمای یخبندان به گیاه خسارت شدید میزند.
کشت و تکثیر دان‌سیاه از طریق بذر انجام می‌شود. میزان بذر لازم برای کشت 5 تا 10 کیلوگرم در هکتار است. بذرها با یک قارچکش (مثل تیرام) تیمار می‌شوند. کشت به صورت دستی و به شکل ردیفی یا درهم انجام می‌شود. بهترین تاریخ کشت در منطقه مرکزی ایران از نیمه دوم خرداد ماه تا تیر ماه است. یعنی پس از برداشت غلات پاییزه (جو و گندم) می‌توان اقدام به کشت این گیاه کرد.
دان‌سیاه در خاک‌های فقیر سبک با ساختمان نامرغوب هم رشد می‌کند؛ اما خاک دارای بافت متوسط را به خاک بافت درشت یا خاک بسیار سنگین ترجیح می‌دهد. این گیاه در pH بین 5.2 تا 7.3 می‌روید و خاک اشباع از رطوبت را تحمل می‌کند و به علت توانایی توسعه بافت آئرانشیم (بافتی گیاهی) همانند گیاه زراعی برنج می‌تواند کمبود اکسیژن خاک را تحمل کند. دان‌سیاه مقاوم به شوری است. اما با افزایش شوری، گلدهی به تأخیر می‌افتد. در آزمایش‌های انجام شده، بذر دان‌سیاه در مرحله جوانه‌زنی می‌تواند شوری را در حد بذر جو زراعی تحمل کند و به خوبی جوانه بزند.
داشت
دان‌سیاه با مناطقی که بارندگی آن از 1000 میلیمتر تجاوز نکند، سازگار شده است و رشد گیاه در بارندگی بیش از 2000 میلیمتر دچار بحران می‌شود. گیاه در طی مرحله رشد رویشی می‌تواند بارندگی زیاد را تحمل کند. اما در طول دوره تشکیل بذر و بلوغ، بارندگی نقشی اساسی در کاهش باروری و افزایش ریزش بذر دارد و بدین سبب باعث کاهش عملکرد می‌شود. در هند دان‌سیاه بهترین و مناسب‌ترین محصول برای مناطق شیبدار با بارندگی مناسب است و به عنوان محصول دیم کشت می‌شود.
شکل 2- مزرعه دان‌سیاه
برداشت
زمان برداشت دان‌سیاه مرحله‌ای مهم در زراعت این گیاه است که رعایت نکردن زمان مناسب برداشت باعث افزایش میزان ریزش بذر می‌شود. در روش سنتی، هنگامی که غنچه گل هنوز زرد است گیاه برداشت شده و در چند نقطه در مزرعه رها می‌شود تا خشک شود. سپس دسته‌های گیاه را در جای مناسبی برای خرمنکوبی قرار می‌دهند. برای کاهش ریزش بذر، گیاهان برداشت شده به صورت عمودی روی زمین قرار می‌گیرند. بذرهای دان‌سیاه به وسیله خرمنکوبی به آسانی از طبق آزاد می‌شوند. تحقیقات نشان می‌دهد که بهترین مرحله برای برداشت دان‌سیاه هنگامی است که غنچه گل در حدود 45 تا 50 درصد رطوبت داشته باشد یا غنچه‌های گل از زرد به زرد قهوه‌ای تغییر رنگ پیدا کرده باشد. در استان اصفهان، در مزارع زارعان متوسط عملکرد بیش از 1000 کیلوگرم در هکتار است.