مقدمه
زعفران در مقایسه با سایر محصولات زراعی نیاز اندكی به عناصر غذایی دارد. مصرف زیاد كود به دلیل افزایش رشد رویشی اثر منفی بر بنه‌ها و گل زعفران خواهد داشت. نیتروژن عنصری اساسی در فرایند رشد و نمو زعفران و بنه‌های دختری محسوب می‌شود. حساس‌ترین مراحل رشد زعفران نسبت به كمبود نیتروژن مراحل گلدهی، تشکیل و نمو بنه‌ها است. این عنصر در طول دوره رشد گیاه و به ویژه در انتهاي هر فصل، از اندام‌هاي رویشی به بخش زیرزمینی گیاه منتقل می‌شود. نیتروژن به شکل آمونیاكی اثر منفی بر عملکرد گل زعفران و به شکل نیتراتی اثر مثبت بر آن دارد.
فسفر نقش ویژه‌ای در بهبود عملکرد زعفران و رشد بنه‌های دختری دارد. با كاهش اندازه بنه مادری در زعفران، غلظت و مقدار جذب فسفر در بنه‌های دختری كاهش می‌یابد. در حالی كه نیتروژن موجب افزایش تعداد بنه‌های دختری می‌شود، فسفر در تکمیل ذخایر بنه‌های زعفران و افزایش وزن آن دخالت دارد. از طرفی تأمین پتاسیم برای رشد مطلوب زعفران نیز ضروری است. پتاسیم اثر چشمگیری بر عملکرد كلاله خشک و كیفیت زعفران به ویژه طعم آن (پیکروسین) دارد. بررسی‌ها نشان می‌دهد در بین عناصر كم‌مصرف دو عنصر آهن و روی نیز بر عملکرد گل و كیفیت زعفران تأثیر بسیار مثبتی دارند.
کود دامی
كمبود ماده آلي در خاک یکی از موانع تولید زعفران در مناطق خشک و نیمه‌خشک است. عملکرد گل زعفران به محتوی ماده آلی خاک بستگي دارد. ماده آلی خاک با افزایش فراهمی عناصر غذایی نیتروژن و فسفر خاک، بهبود ویژگی‌های بیولوژیکی و فیزیکی خاک و همچنین كاهش آبشویی عناصر غذایی نقش مهمی در عملکرد
زعفران دارد. ازاین‌رو مصرف كود دامی راهکاری مناسب برای بهبود وضعیت حاصلخیزی خاک و تولید زعفران به شمار می‌رود. اما ملاحظاتی در استفاده از كود دامی وجود دارد كه از آن جمله میتوان به نوع كود دامی و میزان پوسیدگی آن اشاره كرد. آزمایش‌ها نشان داده است كه كود مرغی در بین تمامی كودهاي دامی، داراي كمترین اثر بر رشد و عملکرد گیاه زعفران است و مصرف زیاد این كود باعث كاهش عملکرد گل و كلاله و نیز شاخص‌هاي رشدی بنه‌ها می‌شود. در مقابل استفاده از كود گاوی یا گوسفندی تأثیر مثبتی بر عملکرد گل و كلاله دارد.
شکل 1- کوددهی مزرعه زعفران با کود دامی
بنابراین یک روش آن است كه كود گاوی همراه با كود مرغی استفاده شود، به طوری كه مقدار كود مرغی بیش از 2 تا 3 درصد كل كود آلی نباشد. با وجود این فرآوری كود دامی به منظور پوساندن یکی دیگر از نکاتی است كه باید قبل از استفاده آن و به منظور كنترل آلودگی و رشد علف‌های هرز رعایت شود. مقدار مصرف كود دامی پوسیده بسته به وضعیت كربن آلی خاک و وزن بنه زعفران مورد كشت بین 10 تا حداكثر 50 تن در هکتار متفاوت است (جدول 1). بهتر است كود دامی پس از سال اول به صورت یک سال در میان مصرف شود. با این حال مصرف كود دامی به تنهایی نیازهای تغذیه‌ای زعفران را برای تولید بهینه تأمین نمی‌كند و می‌بایست از كود شیمیایی نیز استفاده كرد. البته چنانچه هدف، تولید زعفران ارگانیک باشد استفاده از كودهای شیمیایی مجاز نیست و دستورالعمل جداگانه‌ای نیاز است.
جدول 1- توصیه کود گاوی پوسیده بر اساس مقدار کربن آلی خاک برای زعفران پیش از کاشت
|
وزن بنه مادری (گرم)
|
کربن آلی خاک (بر حسب درصد)
|
|
کمتر از 5/0
|
5/0 – 75/0
|
75/0 - 1
|
|
3-5
|
30
|
20
|
10
|
|
5-7
|
40
|
30
|
20
|
|
بیشتر از 7
|
50
|
40
|
30
|
کود شیمیایی
یکي از ساده‌ترین و رایج‌ترین راه‌هاي ارزیابي باروري خاک، آزمون خاک است. بدین منظور، با به كارگیري شیوه‌هاي رایج آزمایشگاهي، در كوتاه‌ترین مدت، مقدار عناصر غذایی قابل استفاده در خاک اندازه‌گیری شده و بر اساس آن كود مورد نیاز گیاه تعیین می‌شود. جدول 2 مقدار مناسب كود سوپرفسفات تریپل و كود سولفات پتاسیم را بر اساس مقدار این عناصر در خاک برای زعفران نشان می‌دهد.
شکل 2- کودآبیاری مزرعه زعفران
جدول 2- توصیه کود سوپر فسفات تریپل و سولفات پتاسیم بر اساس تجزیه خاک برای زعفران پیش از کاشت
|
فسفر قابل استفادده خاک (میلی گرم در کیلوگرم)
|
سوپر فسفات تریپل (کیلوگرم در هکتار)
|
پتاسیم قابل استفاده خاک (میلی گرم در کیلوگرم)
|
سولفات پتاسیم (کیلوگرم در هکتار)
|
|
کمتر از 5
|
150
|
کمتر از 100
|
100
|
|
5-10
|
100
|
100-200
|
50
|
|
10-15
|
50
|
200-250
|
25
|
|
بیشتر از 15
|
0
|
بیشتر از 250
|
0
|
بهترین زمان مصرف نیتروژن پس از برداشت گل زعفران و به هنگام دومین آبیاري (زاج آب) است (جدول 3). به طوری كه تمام نیتروژن باید در این زمان استفاده شود. چنانچه بعد از آب دوم با فاصله حداكثر یک ماه امکان مصرف آب دیگری وجود داشته باشد، توصیه می‌شود نصف اوره در مرحله زاج آب و نصف دیگر در آب بعد مصرف شود. به منظور بالابردن كارایي جذب نیتروژن، استفاده از كودهای حاوی اسید هیومیک نیز همراه با اوره ضروری است.
جدول 3- راهنمای مصرف کود در سال اول کشت زعفران
|
مرحله مصرف
|
مصرف خاکی
|
کودآبیاری (سرک همراه با آبیاری)
|
محلولپاشی
|
|
قبل از کشت
|
کود گاوی پوسیده+ سوپر فسفات تریپل و سولفات پتاسیم+ 25 کیلوگرم در هکتار سولفات روی
|
_
|
_
|
|
آب اول (قبل از گلدهی)
|
_
|
5 لیتر در هکتار اسید هیومیک مایع
|
_
|
|
آب دوم (زاج آب)
|
_
|
5 کیلوگرم در هکتار کود 20-20-20 + 100 کیلوگرم در هکتار کود اوره + 5 لیتر در هکتار اسید هیومیک مایع
|
_
|
|
اواخر بهمن
|
_
|
_
|
5/1 کیلوگرم در هکتار کود کامل حاوی ریزمغذی‌ها + 5/1 لیتر در هکتار اسیدآمینه
|
زمان استفاده از فسفر (سوپرفسفات تریپل یا فسفات آمونیوم) در اولین آبیاری زعفران (گل آب) است. همچنین از كودهای فسفر قابل حل در آب نظیر مونوآمونیوم فسفات، اوره فسفات و 10-52-10 (N-P2O5-K2O) میتوان به صورت سرک نیز استفاده كرد (جداول 4و 5). در صورت مصرف زیاد و بی‌رویه فسفر، كمبود عناصر كم‌مصرف آهن و روی در زعفران به وجود خواهد آمد. مصرف بیش از اندازه پتاسیم نیز موجب می‌شود عملکرد كلاله خشک كاهش یابد. بنابراین بهتر است از آزمایش خاک برای تعیین نیاز یا عدم نیاز به كودهای حاوی پتاسیم استفاده شود. همچنین باید توجه داشت كه از كودهای پتاسیم فاقد كلر استفاده شود؛ زیرا گیاه زعفران به كلر حساس است. بر این اساس كود سولفات پتاسیم یا نیترات پتاسیم منابع مناسبی برای تأمین پتاسیم در زعفران به شمار می‌روند. بهترین زمان مصرف كودهای حاوی پتاسیم همزمان با اولین آبیاری زعفران است. در صورت لزوم میتوان از تركیبات حاوی پتاسیم ویژه كودآبیاری نظیر 12-12-36 (N-P2O5-K2O) یا سولوپتاس به صورت سرک در دومین آبیاری زعفران نیز استفاده كرد. توجه به این نکته بسیار مهم است كه مصرف زیاد پتاسیم یا بیماری‌های ریشه‌ای مانع جذب كلسیم توسط زعفران می‌شود. برای رفع كمبود كلسیم محلولپاشی كودهای مایع حاوی كلسیم در اواسط دوره رشد زعفران (بهمن ماه با غلظت 1 تا 1.5 در هزار) توصیه می‌شود. همچنین استفاده متعادل از عناصر كم‌مصرف آهن و روی در برنامه غذایی زعفران ضرورت دارد. این عناصر را میتوان به روش محلولپاشی، خاكی (قبل از كاشت) یا كودآبیاری (مرحله زاج آب) استفاده كرد. مناسب‌ترین زمان برای محلولپاشی زعفران، اواخر بهمن تا اوایل اسفند و در شرایطی است
كه دمای روز كمتر از 15 درجه سلسیوس نباشد. با توجه به اینکه اغلب اراضی زیر كشت زعفران سطح كمی دارند و كوچک هستند، محلولپاشی بهتر است با استفاده از سمپاش دستی/ شارژی انجام شود.
جدول 4- راهنمای مصرف کود در سال دوم کشت زعفران
|
مرحله مصرف
|
مصرف خاکی
|
کودآبیاری (سرک همراه با آبیاری)
|
محلولپاشی
|
|
آب اول (قبل از گلدهی)
|
_
|
10 کیلوگرم در هکتار اوره فسفات یا 10-52-10 (N-P2O5-K2O)+ 5 لیتر در هکتار اسید هیومیک مایع
|
|
|
آب دوم (زاج آب)
|
_
|
100 کیلوگرم در هکتار اوره + 5 لیتر در هکتار اسید هیومیک مایع + 10 کیلوگرم در هکتار سولوپتاس
|
|
|
اواسط تا اواخر بهمن
|
_
|
_
|
5/1 کیلوگرم در هکتار کود کامل حاوی ریزمغذی ها+ 5/1 لیتر در هکتار اسیدآمینه
|
|
اواسط اسفند
|
_
|
_
|
5/1 کیلوگرم در هکتار کود کامل حاوی ریزمغذی ها + 5/1 لیتر در هکتار اسیدآمینه
|
جدول 5- راهنمای مصرف کود از سال سوم به بعد برای زعفران
|
مرحله مصرف
|
مصرف خاکی
|
کودآبیاری (سرک همراه با آبیاری)
|
محلولپاشی
|
|
آب اول (قبل از گلدهی)
|
10 تا 15 تن در هکتار کود دامی پوسیده
|
15 کیلوگرم در هکتار اوره فسفات یا (10-52-10)+ 5 کیلوگرم در هکتار سولفات روی
|
_
|
|
آب دوم (زاج آب)
|
_
|
100 کیلوگرم در هکتار اوره + 5 لیتر در هکتار اسید هیومیک مایع + 15 کیلوگرم در هکتار سولوپتاس
|
_
|
|
اواسط تا اواخر بهمن
|
_
|
_
|
5/1 کیلوگرم در هکتار کود کامل حاوی ریزمغذی ها + 2 لیتر در هکتار اسیدآمینه
|
|
اواسط اسفند
|
_
|
_
|
5/1 کیلوگرم در هکتار کود کامل حاوی ریزمغذی ها + 2 لیتر در هکتار اسیدآمینه
|
نکته: میزان آب مصرفی برای انجام محلولپاشی در مزرعه با استفاده از سمپاش پشت تراکتوری می‌بایست 250 تا حداکثر 300 لیتر باشد.