بیماري‌هاي نخود
گیاه نخود توسط گونه‌هاي متعدد قارچ، باکتري، ویروس و مایکوپلاسما و نماتد مورد حمله قرار می‌گیرد که تعدادي از آن‌ها اهمیت اقتصادي دارند. بیماري‌هاي عمده نخود برق‌زدگی، پژمردگی فوزاریومی و پوسیدگی ریشه می‌باشد که داراي بیشترین گستردگی و خسارت می‌باشد. این بیماريها بطور بالقوه با بذر منتقل می‌شوند ولی بوسیله بقایاي گیاهی و وسایل کشاورزي نیز انتقال می‌یابند . در تحت شرایط خاص نماتدها (نماتدهاي مولد غده ریشه (.spp Meloidogyne) و نماتدهاي سیست (.spp Heterodera)) نیز اهمیت دارند. در صورتی که خاك با نماتد آلوده شده باشد بذر نیز با خاك مخلوط گردیده و بیماري از طریق بذر منتقل می‌گردد.
بیماري برق‌زدگی
بیماري برق‌زدگی مخرب‌ترین بیماري در بسیاري از مناطق زیر کشت نخود در دنیا به شمار می‌رود. این بیماري اولین بار توسط باتلر در سال 1911 از شمال غربی ایالت مرزي هندوستان در پاکستان امروزي گزارش شد. این بیماري تاکنون در 35 کشور از نقاط مختلف جهان گزارش شده است. اهمیت اقتصادي آن از نظر فراوانی وقوع همه گیري این بیماري در مناطق مختلف زیر کشت نخود در دنیا مشخص است. بیش از 20 اپیدمی از آن در دنیا مشخص شده که بیشتر آن‌ها در پاکستان، هند و کشورهاي اروپایی رخ داده است. اپیدمی سال‌هاي 1983-1981 در شمال غرب هند و پاکستان منجر به از بین رفتن کامل محصول شد.
در ایران اولین بار این بیماري در سال 1332 از مزارع قزوین گزارش شد. هر چند آمار دقیقی از خسارت بیماري در کشور در دسترس نیست ولی در سال‌هاي پرباران مقدار قابل توجهی از محصول در اثر بیماري از بین می‌رود. این بیماري در مناطق نخودکاري ایران از جمله استان فارس وجود دارد. بررسی تنوع بیماري‌زایی، ژنتیکی، گسترش فرم‌هاي سازگار جنسی، زمستان گذرانی، درصد آلودگی بذر و جنبه‌هاي مختلف دیگر موضوع مطالعات متعدد در ایران بوده است.
شکل 1- بیماری برق‌زدگی نخود
علایم بیماري
این بیماري در مناطق معتدل و گرم بیشتر دیده می‌شود. علایم بیماري خیلی واضح است. در مزرعه نخود بصورت لکه‌اي زرد وخشک شده و مثل این است که صاعقه‌زده باشد. این بیماري در مزرعه بصورت لکه‌اي دیده می‌شود. بارندگی شدید سبب پخش اسپور قارچ و شیوع شدید آلودگی می‌شود. شرایط مساعد جهت گسترش بیماري بارندگی شدید همراه با باد می‌باشد.
روي برگچه وکپسول‌ها لکه‌هاي گرد و روي ساقه لکه‌هاي کشیده سفید رنگ که بعدا قهوه‌اي شده و در آن‌ها نقاط ریز سیاه رنگی که پیکنید یوم‌ها هستند، تشکیل می‌شود. چون این بیماري به کپسول می‌زند سبب آلودگی بذر می‌شود. بذرهاي به شدت آلوده، لاغر و چروکیده می‌شوند و روي آن‌ها پیکنیدیوم تشکیل می‌شود.
اگر بذر آلوده کشت شود و رطوبت هم بالا باشد اولین علایم آلودگی روي طوقه نباتات کوچک دیده می‌شود که در شرایط گرم و مرطوب قارچ از روي طوقه به قسمت‌هاي بالایی رفته و برگچه‌ها را آلوده می‌کند و آلودگی شیوع می‌یابد. منابع آلودگی در مزرعه می‌تواند بذرهاي آلوده، جریان هواي حاوي آسکوسپورها یا بقایاي گیاهی آلوده باشد و در آلودگی‌هاي ناشی از بذر در شرایط مرطوب لکه‌هاي قهوه‌اي تیره در قسمت تحتانی ساقه مشاهده می‌شود ولی هنگامی که آلودگی از طریق اسپورهاي هوازاد باشد نخستین علایم به صورت لکه‌هاي نکروزه در برگ‌هاي جوان مشاهده می‌گردد. بذرهاي درون غلاف‌ها آلوده شده و یکی از عوامل انتقال بیماري به مناطق دیگر و فصل زراعی بعد می‌گردد. روي بذرها لکه‌هاي قهوه‌اي کمرنگ مشاهده می‌گردد.
شکل 2- علائم بیماری برق‌زدگی نخود
عامل بیماري
عامل بیماري به دو فرم ناقص rabiei Ascochyta و کامل rabieii Didymella می‌باشد. فرم کامل آن از روسیه، یونان، مجارستان، آمریکا، اسپانیا، سوریه و ایران گزارش شده است. این قارچ یک آسکومیست است که در مرحله غیرجنسی تولید پیکنیدیوم و در فرم جنسی تولید آسکوکارپ از نوع پریتسیوم کاذب می‌نماید که البته فرم جنسی در شرایط ایران چندان مهم نیست. پیکنیدیوم و پیکنیدیوسپورهاي دو سلولی شفاف آن در اپیدمیولوژي بیماري خیلی مهم هستند .
چرخه زندگی
چرخه زندگی قارچ عامل بیماري داراي دو مرحله است. مرحله تولید مثل غیرجنسی قارچ که در طول فصل زراعی روي بوته‌هاي نخود صورت می‌گیرد و تمامی علایم بیماري مشاهده شده مربوط به این مرحله است. در این مرحله پیکنید قارچ به صورت نقاط تیره رنگ گلابی شکل روي دوایره متحدالمرکزي در اندام میزبان تشکیل می‌شود. با جذب رطوبت پیکنیدهاي رسیده تولید پیکنیدیوسپور می‌کند که عامل توسعه بیماري در طول فصل رشد می‌باشد.
مرحله کامل قارچ به صورت ساپروفیت روي بقایاي نخود یا غلاف‌هاي آلوده باقیمانده در مزرعه در زمستان می‌باشد. بقاي قارچ در روي بقایاي گیاهی ( 3 تا 4 سال) و بذر ( تا 3 سال) می‌باشد. این قارچ هتروتالیک است. احتمال دارد زمستان‌گذرانی قارچ در فارس بصورت آسکوکارپ در کاه وکلش باشد، چون در فارس هر دو تیپ قارچ مشاهده شده است. آسکوسپورها نیز شبیه پیکنیدیوسپورها هستند. مهمترین کانون آلودگی، بذر آلوده است. گاهی تا 2 % آلودگی بذردیده شده است. براي این قارچ 1 درصد آلودگی بذر بسیار بالاست و کافی است که تمام مزرعه را آلوده کند. بذرهاي آلوده منشا اصلی انتقال عامل بیماري بین مناطق و کشورها بوده و در بقا و انتقال عامل بیماري بین فصول زراعی نقش مهمی دارد. آلودگی بذرها هم بصورت سطحی و هم بصورت درونی می‌باشد. بر طبق برنامه گواهی بذر در آمریکا بایستی بین مزارع بذري حداقل 50 متر فاصله باشد. بهنیه دما 20 درجه سانتیگراد و هواي مرطوب براي اپیدمی لازم است. در آمریکا قارچ را از علف‌هاي هرزي مثل تاج خروس، پیچک و حتی نوعی عدس، یونجه و تاجریزي جدا کرده‌اند.
مدیریت و کنترل بیماري
الف) بذر سالم: بذر را باید از جاهایی که بیماري نیست تهیه کرد.
ب) تناوب وشخم عمیق: چون این قارچ سالیان دراز در خاك زنده نمی‌ماند تناوب دو ساله کافی است. تناوب زراعی به همراه تخریب بقایاي گیاهی و شخم عمیق در مهار بیماري موثر است. تناوب با گندم ، جو و خردل مناسب است.
ج) آبیاري: بصورت کرتی یا بارانی نباشد.
د) تنظیم تاریخ کاشت: طوري که بخصوص در زمان تشکیل غلاف به بارندگی نخورد.
ه) سمپاشی: هم ضدعفونی بذر میتوان انجام داد و هم سمپاشی بعد از هر بارندگی موثر بوده است. آلودگی بذرزاد بطور موثري بوسیله ضدعفونی بذر با مخلوطی از سموم تیرام و باویستین و یا سموم هگزاکاپ، کاپتان و رورال قابل کنترل است. در مراحل رشدي مختلف نیز پاشیدن 3-2 بار هگزاکاپ ، کاپتان و دیتیان ام-45 به خوبی بیماري را کنترل می‌کند. دراستان فارس 3-2 نوبت سمپاشی کافی است.
ز) ارقام مقاوم: نخودهاي سیاه (لپه) تا حد زیادي مقاومند.
پژمردگی فوزاریومی
پژمردگی فوزاریومی یا پژمردگی آوندي و یا زردي نخود یکی از بیماري‌هاي بسیار مهم در نخود می‌باشد. در بعضی از مناطق مانند هند سالانه حدود 10 درصد خسارت وارد می‌کند. در شرایط خاص میزان بیماري تا 60 درصد نیز افزایش می‌یابد.
شکل 3- بیماری پژمردگی فوزاریومی نخود
علایم بیماري
پژمردگی برگچه، دمبرگ و ساقه از مشخصات این بیماري می‌باشد. برگ‌هاي پایینی به تدریج زرد، قهوه‌اي روشن و یا گاهی نکروزه شده و در نهایت می‌میرند. در گیاهان آلوده بافت آوند آبکش به رنگ قهـوه‌اي کمرنگ مشاهده می‌گردد.
شکل 4- علائم بیماری پژمردگی فوزاریومی نخود
عامل بیماري
قارچ cicero sp. F oxysporum Fusarium عامل بیماري می‌باشد. این قارچ داراي میزبان اختصاصی می‌باشد. بیشترین رشد قارچ در دماي 28 درجه می‌باشد. این قارچ تولید کلامیدوسپور تک سلولی، بی‌رنگ و کشیده می‌کند. ماکروکنیدي‌ها 5-3 سلولی و کمی خمیده، فراوان و داراي سلول پایه هستند. رشد قارچ روي محیط PDA سریع بوده و رنگ کلونی‌ها در صورت تشکیل اسکلروت آبی تیره تا بنفش تیره و تشکیل اسپورودوکیوم کرم گلبه‌ی تا نارنجی می‌باشد.
چرخه زندگی
این بیماري هم بذرزاد و هم خاکزاد می‌باشد و از کلیه قسمت‌هاي آلوده گیاه و بذر قابل جداسازي است. قارچ می‌تواند روي بقایاي زراعی، ریشه‌ها و ساقه‌هاي موجود در خاك تا 6 سال زنده بماند. این قارچ بصورت میسیلیوم و کلامیدوسپور در بذر و خاك بقا می‌یابد. اسپورهاي چسبیده به بذر عامل انتقال می‌باشند.
کنترل و مدیریت بیماري
1-استفاده از بذر سالم
2-آلودگی بذرزاد با ضدعفونی بذر با مخلوط بنومیل و تیرام قابل کنترل است.
3-استفاده از ارقام مقاوم
4-تناوب زراعی به علت وجود فرم هاي اختصاصی
5-تهیه بستر مناسب کشت و استفاده از ازت به فرم سولفات و نیترات آمونیوم