مقاله آشنایی با بیماری ریزومانیای چغندرقند (قسمت دوم)

در طبیعت BNYVV توسط زئوسپورهای یک پروتوزوای پلاسمودیوفورید خاکزی به نام (P. betae) منتقل مي‌شود. دو روش متفاوت برای گسترش ناقلین  P. betaeحامل ویروس در خاک وجود دارد. یکي از آن‌ها پراکندگي زئوسپورهای متحرک به طور مستقل در خاک و دیگری گسترش غیر فعال آن‌ها با کمک اسپورهای استراحتي است. البته زئوسپورها مي‌توانند با استفاده از آب سطحي و یا از طریق منافذ موجود در خاک نیز جابجا شوند. همچنین اسپورهای استراحتي حامل زئوسپورها در خاک‌های آلوده با کمک باد، آب (بویژه در روش آبیاری غرقابي)، حیوانات، وسایل حمل و نقل، ماشین آلات کشاورزی و نیز مواد گیاهي جابجا مي‌شوند.

 

انتشار بيماري

باد: مشخص شده است که وزش باد مي‌تواند با پراکنش اسپورهای استراحتي ناقل P. betae، نقش مهمي در گسترش بیماری ایفا کند. استفاده از بادگیرها مي‌تواند به طور قابل توجهي از گسترش آلودگي مزرعه به مزرعه جلوگیری نماید. در نواحي مرکزی چین وزش بادهای شدید (غبار زرد)، که در طول فصل بهار از بادهای غالب آن منطقه است، از عوامل گسترش بیماری ریزومانیا مي‌باشد.

آب: اسپورهای استراحتي P. betae در بخش‌های آب گرفته مزرعه فعالیت بیشتری داشته و از طریق آب آبیاری نیز پخش مي‌شوند. در هلند اولین گزارش از وقوع بیماری ریزومانیا در حاشیه مزارعي که در مجاروت رسوب و آب گل‌آلوده ناشي از پاکسازی کانال‌ها بودند، مشاهده شد. همچنین، نشان داده شده است استفاده از آب زهکشي مزارع چغندرقند آلوده برای آبیاری یا حتي سمپاشي محصولات، منجر به اشاعه سریع بیماری در مزارع جدید مي‌شود. در کالیفرنیا بیشتر گسترش محلي بیماری در دهه‌های گذشته به روش آبیاری جوی پشته‌ای نسبت داده مي‌شود که طي آن آب مازاد ناخواسته از مزرعه‌ایي به مزرعه دیگر منتقل مي‌شود.

ضايعات كارخانه‌ها: خاک جمع‌آوری شده از ریشه‌های چغندرقند آلوده به ریزومانیا در کارخانه‌ها، دارای ظرفیت بالایي از اینوکلوم مي‌باشد. در گذشته کارخانه‌ها خاک‌هایي که همراه با غده‌ها از مزارع چغندرقند جمع‌آوری و یا طي مراحل شستشو و پاکسازی سطح غده‌ها جمع‌آوری مي‌شد، مجددا برای بهبود خاک به مزارع بازگردانده مي‌شد. همچنین آب مورد استفاده برای شستشوی خاک چسبیده به سطح ریشه‌های برداشت شده، معمولا در حوضچه‌ها یا تالاب‌ها جمع‌آوری مي‌گردید. مجموعه این فعالیت‌ها در طول دهه‌های گذشته موجب شده تا بیماری ریزومانیا در مزارع پیرامون حوزه کارخانه‌های قند از شیوع و فراواني بیشتری برخوردار شود. این موضوع در ایران نیز بویژه در مزارع چغندرقند حاشیه کارخانجات قند در استان‌های آذربایجان‌غربي، کرمانشاه و خراسان‌رضوی بخوبي مشهود است. در ژاپن که از کشت نشایي چغندرقند استفاده مي‌شود، بازگرداندن خاک ضایعاتي آلوده به مزارع از دلایل افزایش نواحي آلوده بهBNYVV  بوده است. به همین ترتیب در فرانسه نتایج بررسي‌ها نشان داده است که برگرداندن خاک‌های ضایعاتي آلوده از کارخانه‌ها به مزارع کشاورزی منجر به افزایش گسترش بیماری شده است.

ابزار و ادوات كشاورزي: واضح است که حتي چسبیدن مقادیر بسیار کمي از خاک آلوده به وسایل نقلیه و ماشین آلات کشاورزی مي‌تواند به راحتي بیماری را گسترش دهد. به عنوان مثال در مزارعي که به تازگي آلوده مي‌شوند الگوی توزیع بیماری با جهت حرکت ماشین آلات مطابقت دارد. همچنین احتمال انتشار بیماری در کل منطقه توسط ماشین‌های خاکورزی یا کنترل مکانیکي علف‌های هرز و نیز ماشین‌های برداشت چغندرقند یا سیب‌زمیني و دیگر وسایل وجود دارد. این وضعیت بخصوص در کشت و صنعت‌ها بیشتر نمود دارد. در برخي شرکت‌های بزرگ کشت و صنعت، بدلیل عدم آگاهي به موقوع از نحوه انتشار عامل بیماری ریزومانیا، استفاده از ادوات کشاورزی مشترک در قطعات مختلف مزارع، موجب شده است تا اکثر زمین‌های تحت کشت چغندرقند در آن کشت و صنعتها همانند مزارع کشت و صنعت جوین در استان خراسان رضوی، کم و بیش به بیماری ویروسي ریزومانیا آلوده شوند.

 

بیماری ریزومانیای چغندرقند

شکل1- بیماری ریزومانیای چغندرقند

مواد گياهي: اسپورهای استراحتي  P. betaeحامل ویروس مي‌توانند توسط خاک چسبیده به مواد گیاهي مانند: غده‌های بذری سیب‌زمیني و انواع مختلف بقایای گیاهي که در خاک‌های آلوده به ریزومانیا کشت مي‌شوند، جابجا شوند. به عنوان مثال اپیدمي شدید این بیماری در سال‌های 1969 تا 1970 در ژاپن، ناشي از پخش نشاهای چغندرقند کشت شده در خاک‌های آلوده به ریزومانیا بود. در ایران نیز در طول دهه‌های گذشته حجم قابل توجهي از غده‌های بذری سیب‌زمیني عمدتا از کشورهای اروپایي وارد کشور شده است. عليرغم مقررات سختگیرانه قرنطینه در مبادی ورودی، در چنین حجم وارداتي، نمي‌توان احتمال ورود ذرات خاک چسبیده به سطح غده‌های سیب‌زمیني را نادیده گرفت. همچنین داخل کشور نیز انتقال محموله‌های سیب‌زمیني بذری بین استان‌ها و مناطق مختلف کشور در طول دهه‌های گذشته انجام گردیده و با توجه به اینکه در خیلي از مناطق سیب‌زمیني و چغندرقند در تناوب یا مناطق مجاور هم کشت مي‌شوند، همین موضوع مي‌تواند یکي از عوامل انتشار بیماری ریزومانیا به مزارع و خاک‌های جدید بوده باشد. بعنوان مثال در یک مزرعه در منطقه رزن استان همدان که سابقه کشت چغندرقند را نداشته (حداقل از دو دهه قبل) و غالبا تحت کشت سیب‌زمیني بوده است، در اولین سال کشت چغندرقند در سال 1397، علائم ریشه‌ریشي و بیماری ریزومانیا مشاهده شد. این در حالي بود که آب وارد شده به مزرعه مستقیما از چاه تامین گردیده بود و در پیرامون مزرعه سابقه کشت چغندرقند وجود نداشت.

بذر: ویروس رگبرگ زرد نکروتیک چغندرقند (BNYVV) توسط بذر یا گرده منتقل نمي‌شود. هر چند، امکان انتشار بیماری از طریق بذور آلوده شده با خاک‌های حاوی اسپور استراحتي ناقل بیماری، توسط Heijbroek  (1988) نشان داده شده است. به طور کلي، بذوری که به صورت تجاری تولید مي‌شوند به روش‌های مکانیکي تیمار شده و لایه‌های خارجي پریکارپ، همراه با خاک همراه آن حذف مي‌شوند. هر چند این موضوع در گذشته اغلب نادیده گرفته شده و همین موضوع به دلیل تبادلات بذور بین کشورها و نیز قاره‌ها، احتمالا از علل گسترش بیماری در مسیرهای طولاني بوده است.

 

فرزادفر، شیرین؛ پوررحیم، رضا. (1400). بیماری ریزومانیای چغندرقند و روش‌های کنترل آن. تهران: مؤسسه تحقیقات گیاهپزشکي کشور