آشنایی با کاربرد گیاهان علوفه‌ای تابستانه در تغذیه دام (قسمت اول)

کاربرد گیاهان علوفه‌ای تابستانه در تغذیه دام

چغندر علوفه‌ای

چغندر علوفه‌ای با نام علمی (Beta vulgaris subsp. Vulgaris L.) جزو محصولات علوفه‌ای ریشه‌ای (غده‌ای) است که شرایط تولید و احتیاجات آب و هوایی آن مثل چغندرقند است، اگرچه عملکرد غده‌ای چغندر علوفه‌ای در واحد سطح بیشتر از چغندرقند است. عملکرد ماده خشک چغندر علوفه‌ای در حدود 15 تا 20 تن در هر هکتار و تولید علوفه تازه آن 80 تا 120 تن در هکتار با ماده خشک 12 تا 19 درصد است. چغندر علوفه‌ای تحمل خوبی به شوری بالای خاک دارد و کشت پاییزه آن نیاز به آب بالایی ندارد. برگ و غده آن می‌تواند به طور مستقیم در تغذیه دام استفاده شده یا سیلو گردد و سپس استفاده شود. ریشه غده‌ای چغندر برای چند ماه می‌تواند در زیر خاک ذخیره و در هنگام نیاز خارج شده و مصرف شود بدون اینکه آسیب عمده‌ای به آن وارد شود. بنابراین کشت پاییزه آن می‌تواند به کاهش مشکل تأمین خوراک در فصل بهار و تابستان کمک کند. البته این کار در مناطقی امکان‌پذیر است که دمای هوا در زمستان از منهای 3 درجه سلسیوس، کمتر نشود، در غیر این صورت غده‌ها دچار یخ‌زدگی خواهد شد.

برخی نکات مهم در زراعت چغندر علوفه‌ای

-تصمیم‌گیری در خصوص انتخاب نوع و رقم چغندر علوفه‌ای با درصدهای ماده خشک و مطابق با احتیاجات و نیازهای تغذیه‌ای دام، نکته بسیار مهمی است که باید مورد توجه قرار گیرد.

-ارقام چغندر علوفه‌ای بر اساس درصد ماده خشک غده‌ها و عادت رشدی به سه گروه چغندر با درصد ماده خشک کم، متوسط و بالا تقسیم می‌شوند.

-ارقام چغندر علوفه‌ای با درصد ماده خشک کم: درصد ماده خشک غده‌های این ارقام بین 12 تا 15 درصد است. در این ارقام کمتر از 50 درصد غده داخل خاک قرار می‌گیرد. چغندر علوفه‌ای با ماده خشک کم به لحاظ اینکه حجم زیادی از غده خارج از خاک قرار می‌گیرد، برای چرای مستقیم آسان و قابل دسترس است. همه قسمت‌های گیاهی این گروه از قبیل اندام هوایی، طوقه و غده‌ها توسط دام در مزرعه مورد مصرف قرار می‌گیرد. خاصیت انبارمانی غده‌های این گروه بسیار اندک است.

-ارقام چغندر علوفه‌ای با درصد ماده خشک متوسط: درصد ماده خشک غده‌های این ارقام بین 15 تا 18 درصد است. غده این ارقام نسبت به ارقام با درصد ماده خشک پایین، در عمق بیشتری (55 تا 65 درصد غده داخل خاک) از خاک قرار می‌گیرد و همچنین این ارقام دارای پتانسیل تولید غده بالایی هستند. این ارقام بسته به رقم و تراکم کشت شده می‌توانند به‌صورت مستقیم توسط دام چرا شده و یا با ماشین برداشت و مورد استفاده قرار گیرند. خاصیت انبارمانی غده‌های این گروه مناسب می‌باشد.

-ارقام چغندر علوفه‌ای با درصد ماده خشک زیاد: درصد ماده خشک غده این ارقام بین 18 تا 22 درصد است. غده این ارقام بسیار یکنواخت بوده و در حدود 65 تا 75 درصد غده داخل خاک قرار می‌گیرد. ارقام چغندر علوفه‌ای با درصد ماده خشک بالا مناسب برداشت با ماشین‌های برداشت چغندرقند هستند. غده این ارقام پس از برداشت، بهصورت خرد شده می‌تواند مورد استفاده دام قرار گیرد. خاصیت انبارمانی غده‌های این گروه بسیار بالا است.

-کشت چغندر در خاکی با بافت متوسط و شخم شده از اهمیت زیادی برخوردار است. خاک مناسب کشت چغندر علوفه‌ای خاک سبک تا متوسط است که میزان رس آن از 40 درصد بیشتر نباشد. اگر از خاک‌های سنگین برای کشت چغندر علوفه‌ای استفاده می‌شود، باید حتما مقدار متنابه‌ی کود دامی یا مواد آلی به خاک اضافه شود.

-اگرچه چغندر علوفه‌ای از جمله محصولات علوفه‌ای متحمل به شوری است اما آستانه کاهش عملکرد چغندر علوفه‌ای بسته به بافت خاک و فاصله آبیاری برای خاک شور 8 دسی زیمنس بر متر و برای آب شور 5 دسیزیمنس بر متر است. برای آماده سازی بستر با استفاده از شخم عمیق باید لایه سخت زیر سطحی در عمق 60 سانتیمتری یا بیشتر از بین برده شود و سپس با استفاده از دیسک یا سیکلوتیلر حدود 25 سانتی‌متر از خاک سطحی نرم، فاقد کلوخه و استوار شود.

-کشت چغندر در بهار بسته به شرایط آب هوایی هر منطقه از اوایل فروردین تا اوایل تیر ماه انجام می‌شود، به‌طوری که در زمان بذرکاری درجه حرارت عمق 10 سانتی‌متری خاک در ساعت 9 صبح باید حداقل 10 درجه سلسیوس باشد و البته این درجه حرارت باید برای یک هفته قبل از کاشت ثابت شده و یا رو به افزایش باشد. کاشت زود هنگام در اوایل بهار موجب القای بهاره‌سازی و به گل رفتن چغندر علوفه‌ای در سال اول می‌شود.

-امکان کشت چغندر علوفه‌ای پاییزه نیز وجود دارد، به‌طوری که زمان کشت چغندر علوفه‌ای پاییزه از اواخر شهریور ماه شروع می‌شود و بسته به منطقه جغرافیایی تا نیمه پاییز ادامه پیدا کرده و برداشت آن از اواخر فروردین تا اواسط خرداد صورت می‌گیرد.

-تراکم بهینه کاشت چغندر علوفه‌ای برای ارقام مختلف متفاوت است اما بهتر است در دامنه 80 هزار تا 120 هزار بوته در هکتار بوده و بیشتر از 120 هزار بوته در هکتار کشت نشود.

-اولین و اساسی‌ترین قدم در کنترل علف‌های هرز بعد از مبارزه زراعی استفاده از سموم علف‌کش مناسب است. میزان موفقیت در استفاده از علفکش‌ها، ارتباط کامل با نحوه صحیح مصرف آن‌ها دارد.

-برای حصول حداکثر محصول، چغندر علوفه‌ای بهاره نیاز به 7 ماه در حدود 200 روز فصل رشد دارد، به‌طوری که 15 تا 20 درصد محصول در ماه آخر رشد ایجاد می‌شود، در این صورت برداشت زود هنگام محصول در ماه‌های آخر موجب کاهش عملکرد می‌شود.

-زمان برداشت چغندر بسته به اقلیم منطقه و زمان کاشت چغندر علوفه‌ای (بهاره-زمستانه) انجام می‌شود، به‌طوری که در کشت‌های بهاره زمان برداشت حدود اواسط پاییز و در کشت‌های زمستانه در اواسط تا اواخر بهار صورت می‌گیرد.

-در زمان برداشت رطوبت خاک مزرعه باید در حد مناسبی باشد که عملیات برداشت غده‌ها با مشکل مواجه نشود. اگر رطوبت کمی کمتر از ظرفیت مزرعه‌ای باشد، میزان خاک چسبیده شده به غده‌ها به حداقل رسیده و عملیات برداشت آسان می‌شود. در زمان برداشت برگ‌های پایین تر نسبتا خشک شده و برگ‌های میانی و بالایی سبز مایل به زرد می‌شود. عملیات کاشت با دقت و استفاده از ارقام با خلوص بالا موجب برداشت یکنواخت و عدم آسیب به غده‌ها می‌شود.

-در شرایط معمول وقتی20 تن ماده خشک از مزرعه چغندر علوفه‌ای از زمین برداشت می‌شود.

-چغندر علوفه‌ای تحت شرایط مطلوب می‌تواند در حدود 30 تن ماده خشک در هکتار در مقایسه با 13 تا 15 تن ماده خشک در هکتار از 4 بار برداشت علوفه گراس تولید نماید. در حدود 75 درصد ماده خشک چغندر علوفه‌ای در ریشه آن قرار دارد.

-کاشت پاییزه چغندر علوفه‌ای در مقایسه با ذرت علوفه‌ای موجب صرفه‌جویی در مصرف آب کشاورزی می‌شود، زیرا نه تنها میزان تبخیر و تعرق در فصول مذکور در حداقل است، بلکه قسمتی از آب مورد نیاز گیاه از باران‌های پاییزه و زمستانه تأمین می‌شود.

ارزش غذایی چغندر علوفه‌ای

در تحقیقی که ارزش غذایی ریشه شش رقم چغندر علوفه‌ای بررسی شد، میزان ماده خشک ریشه چغندر از 16 تا 21 درصد و میزان کربوهیدرات‌های محلول در آب ارقام به طور متوسط 65 درصد ماده خشک بود، در حالی‌که ارقام دارای ماده خشک بیشتر، کربوهیدرات محلول در آب بیشتری داشتند. مقدار NDF  در رقم‌های دارای ماده خشک بیشتر، کمتر از رقم‌های با ماده خشک کم بود. انرژی قابل هضم و انرژی قابل متابولیسم رقم‌های مختلف به ترتیب 3344 و 2818 کیلوکالری در کیلوگرم ماده خشک بود.

در مطالعه‌ای که برای تهیه سیالژ چغندر علوفه‌ای، برگ، ریشه و بوته کامل چغندر علوفه‌ای، با درصد یکسان کاه گندم مخلوط و سپس سیلو شدند، بالاترین درصد ماده خشک به ترتیب مربوط به سیالژ ریشه، گیاه کامل و سپس برگ بود. بیشترین ماده آلی را به ترتیب سیالژ برگ، گیاه کامل و سپس ریشه و بیشترین میزان NDF  را سیالژ ریشه، گیاه کامل و سپس برگ داشت. مقدار اسیدیته سیالژ برای هر سه نوع سیالژ در حد خوب و قابل قبولی بود. در کل بیشترین میزان پروتئین خام در برگ و بیشترین میزان خاکستر خام، ماده خشک، ماده آلی، چربی خام، ADF  و NDF در ریشه چغندر علوفه‌ای بود.

باید توجه داشت سیلو نمودن برگ چغندر علوفه‌ای به تنهایی، به دلیل بالا بودن میزان پروتئین آن (8/20 درصد) به سختی قابل انجام است و برخالف چغندرقند، سیلو نمودن برگ چغندر علوفه‌ای مرسوم نیست. اما در صورت تمایل به سیلو نمودن برگ چغندر، بهتر است همراه با طوقه سیلو شود که در این صورت میزان پروتئین کاهش یافته و به حدود 15 درصد خواهد رسید.

شکل1- زراعت چغندر علوفه‌ای

هضم‌پذیری ظاهری ماده آلی و انرژی خام ریشه چغندر علوفه‌ای با استفاده از بره‌های نر اخته به ترتیب 96/0 و 95/0 و انرژی قابل هضم و انرژی قابل متابولیسم ریشه چغندر علوفه‌ای نیز به ترتیب 3824 و 3131 کیلوکالری در کیلوگرم ماده خشک بوده است

در تحقیقی که چغندر علوفه‌ای به گوسفندان پرواری تغذیه شد، جیره 50 درصد چغندر علوفه‌ای + 50 درصد ذرت علوفه‌ای بهترین عملکرد را داشت.

در مطالعه‌ای که سیالژ چغندر علوفه‌ای به گاوهای نر پرواری تغذیه شد، افزایش وزن روزانه و مصرف خوراک آن‌ها با گاوهای پرواری تغذیه شده با جیره حاوی سیالژ ذرت یکسان بود.

در بررسی اثر تغذیه چغندر علوفه‌ای بر عملکرد میش و بز شیری، تغذیه چغندر علوفه‌ای تأثیری بر وزن تولد، وزن از شیرگیری و افزایش وزن روزانه بره‌ها یا بزغاله‌ها نداشت. بزها و میش‌های شیری تغذیه شده با ریشه چغندر به ترتیب 12 و 24 درصد شیر بیشتری نسبت به دام‌هایی که با چغندر علوفه‌ای تغذیه نشدند، تولید کردند. استفاده از چغندر علوفه‌ای به میزان 50 درصد کنسانتره میش‌ها و بزهای شیری موجب بهبود تولید شیر آن‌ها شد.

همچنین در تحقیقی که چغندر علوفه‌ای در تغذیه گاو شیری استفاده شد، تغذیه چغندر علوفه‌ای نه تنها اثری بر میزان تولید و ترکیبات شیر نداشت، بلکه پروتئین شیر نیز افزایش یافت.

کاربرد چغندر علوفه‌ای در تغذیه دام

برگ‌های چغندر علوفه‌ای را می‌توان به صورت تازه یا سیلو شده در تغذیه دام استفاده کرد و ریشه غده‌ای آن را در زمین باقی گذاشت و قسمت ریشه را به تدریج بنا به نیاز دام خارج و مصرف نمود.

اکثر دام‌ها چغندر علوفه‌ای را با میل و اشتها می‌خورند. چرای مستقیم چغندر علوفه‌ای برای دام‌های سبک و حتی نگین امکان‌پذیر است. ارقام چغندر علوفه‌ای با درصد ماده خشک پایین که درصد بالایی از حجم غده‌های آن‌ها در سطح خاک قرار می‌گیرد، مناسب چرای مستقیم می‌باشند.

برای شروع چرا بهتر است مرحله عادت دهی دام‌ها بین 10 تا 14 روز انجام شود و چرا به صورت نواری انجام شود. در طی چرا همه اندام‌های گیاهی شامل قسمت هوایی و زمینی مورد تعلیف دام‌ها قرار می‌گیرد. از مزایای چرای مستقیم چغندر علوفه‌ای حذف هزینه برداشت، حمل و نقل و نگهداری محصول است.

برای تهیه سیالژ مناسب (65 درصد رطوبت) از برگ، ریشه و یا بوته کامل چغندر علوفه‌ای، می‌توان ابتدا هر یک از این قسمت‌ها را به قطعات 2 تا 3 سانتی‌متری خرد نموده و سپس هم وزن چغندر علوفه‌ای، کاه گندم خرد شده اضافه و مخلوط حاصل را سیلو نمود. برای سهولت کار می‌توان چغندر علوفه‌ای و کاه گندم خرد شده را لایه لایه به سیلو اضافه نمود.

سیلو نمودن برگ چغندر علوفه‌ای به تنهایی توصیه نمی‌شود، اما در صورت تمایل به سیلو نمودن برگ‌ها، بهتر است همراه با طوقه سیلو شود. برای سیلو نمودن برگ و طوقه چغندر می‌توان به ازاي هر تن برگ و طوقه پلاسيده و خرد شده، 25 كيلوگرم مالس + 25 كيلوگرم آب + 5/2 كيلوگرم اوره + 25/1 كيلوگرم آهك مرده به آن اضافه و مواد سیلویی را به مدت 2 ماه سیلو نمود.

ابتدا باید ملاس را وزن نمود و به ميزان هم وزنش با آب رقيق نموده، اوره و آهك را به ميزان مذكور به شربت ملاس اضافه کرد و مخلوط را به هم زد تا محلول كاملا يكنواختی حاصل شود. سپس این محلول را باید بتدريج به لايه‌هاي مختلف سيلو اضافه کرد.

ریشه چغندر علوفه‌ای را می‌توان به میزان 50 درصد سهم علوفه جیره گوسفندان پرواری در کنار یک ماده علوفه‌ای دیگر نظیر علوفه ذرت استفاده نمود.

سیالژ چغندر علوفه‌ای را می‌توان به میزان 50 تا 100 درصد، جایگزین سیالژ ذرت در تغذیه گوساله‌های پرواری نمود.

چغندر علوفه‌ای را میتوان تا سطح 50 درصد، جایگزین کنسانتره میش‌ها و بزهای شیرده نمود.

چغندر علوفه‌ای را میتوان حداکثر تا سطح معادل 4 کیلوگرم ماده خشک در روز، در تغذیه گاوهای شیری به کار برد.