شرايط گسترش بيماري‌ها
هر سه بيماري مورد بررسی هوازاد و بذرزاد هستند و باکتريهاي عامل آن‌ها به صورت ساپروفيتی قادر به بقاء روي سطوح گياهان ميزبان و علف‌هاي هرز تيره سولاناسه و بقایاي گياهی می‌باشند. این باکتري‌ها در خاک نيز به صورت کوتاه مدت (حدود یک فصل زراعی) زنده می‌ماند.
باکتريهاي زانتاموناس و سودوموناس عامل بيماري‌هاي لکه برگی گوجهفرنگی از طریق منافذ طبيعی یا کرک‌هاي روي سطح ميوه و برگ، زخم‌هاي ناشی از حشرات، آب، باد و عمليات زراعی وارد گياه می‌شوند و در فضاي بي‌نسلولی تکثير می‌یابد. انتشار ثانویه این باکتري‌ها از طریق پاشش آب باران، آبياري بارانی، محلولپاشی نهاده‌هاي کشاورزي یا به صورت مکانيکی از طریق ابزارآلات و حرکت افراد در مزرعه صورت می‌پذیرد.
زانتاموناس‌هاي عامل بيماري لکه باکتریایی می‌تواند در غياب گياهان ميزبان حداقل به مدت 16 ماه روي بقایاي گياهی و براي سال‌ها در بذر زنده بماند. حداکثر آلودگی در آب و هواي گرم و مرطوب رخ می‌دهد، به‌ویژه زمانی که دماي هوا در شب نيز بالا باشد. بيماري می‌تواند در دماي 20-35 درجه سلسيوس ایجاد شود اما دماي بهينه براي ایجاد بيماري 26 درجه سلسيوس است. استفاده بيش از اندازه از ازت می‌تواند گياه را در برابر بيماري حساس کند.
سودوموناس‌هاي عامل بيماري‌هاي خالزدگی و لکه برگی سيرینگایی، در شرایط معتدل به مدت حداقل یک فصل در بقایاي گياهی باقی می‌ماند اما در مناطق گرمسيري و نيمه‌گرمسيري قادر به تابستان‌گذرانی نيستند. جمعيت اپی‌فيتی معمولا به صورت بدون علایم روي گياه مستقر بوده و در شرایط مناسب قادر به آلوده‌سازي گياه است. شرایط آب و هواي خنک با دماي 13-25 درجه سلسيوس، رطوبت بالا و خيس بودن سطح برگ‌ها شرایط مناسب را براي توسعه بيماري فراهم می‌آورد. در دماي بالاي 30 درجه سلسيوس خسارت این بيماري‌ها به مقدار قابل توجهی کاهش می‌یابد.
شکل1- لکه‌هاي قهوه‌اي تا سياه به صورت پراکنده روي پهنک برگچهه
مديريت تلفيقي بيماري‌ها
بيماري‌هاي لکه باکتریایی، خالزدگی باکتریایی و لکه‌برگی سيرینگایی گوجهفرنگی بيماري‌هاي هوازاد می‌باشند و انتشار ثانویه آن‌ها به راحتی توسط حشرات، آب آبياري، باران، باد، حرکت افراد در مزرعه و ابزاآلات کشاورزي آلوده انجام می‌شود. از طرفی هر سه باکتري بذرزاد هستند و از طریق بذر آلوده، قابل انتقال به مناطق عاري از بيماري می‌باشند. بر این اساس، روش‌هاي پيشگيري و کنترل این بيماري‌ها تقریبا مشابه است. البته باید توجه داشت که درجه حرارت بهينه براي ایجاد و پيشرفت این بيماري‌ها و همچنين دامنه ميزبانی متفاوت است که لازم است در پيشنهاد روش‌هاي مدیریتی مورد توجه قرار گيرند.
با عنایت به زیستشناسی باکتريهاي ایجادکننده بيماري‌ها و شرایط موثر در ایجاد و توسعه بيماري‌ها، روش‌هاي زیر جهت کاهش خسارت بيماري‌ها و مدیریت تلفيقی آن‌ها پيشنهاد می‌شود.
استفاده از بذر و نشاء سالم
با توجه به انتقال این بيماري‌ها توسط بذرهاي آلوده، استفاده از بذرهاي سالم و عاري از بيماري، موثرترین روش در پيشگيري از این بيماري‌ها است. پایش مداوم خزانه‌هاي توليد نشاء و حذف گياهچه‌هاي داراي علائم بيماري در جلوگيري از انتشار بيماري به مزرعه موثر می‌باشد.
سالم‌سازي بذرهاي مشكوک به بيماري
در صورت عدم اطمينان از سلامت بذرها، ضدعفونی آن‌ها با تيمارهاي مختلف، در کاهش آلودگی سطحی موثر است. تيمار بذرها با جریان هواي گرم با دماي 70 درجه سلسيوس به مدت 96 ساعت، تيمار با آب گرم 50 درجه سلسيوس به مدت 25 دقيقه، تخمير بذرها به مدت 4-5 روز، خيساندن بذرها در محلول‌هاي اسيد استيک هشت درصد به مدت 24 ساعت، اسيد هيدروکلریک پنج درصد به مدت 5-10 ساعت، هيپوکلریت سدیم یک درصد به مدت 20 تا 40 دقيقه موجب از بين رفتن باکتريهاي موجود روي سطح بذرها می‌شوند.
نکته حائز اهميت در مورد همه روش‌هاي ذکر شده، توجه به تاثير این تيمارها روي ميزان جوانه‌زنی بذر است. برخی از این تيمارها ممکن است موجب کاهش درصد جوانه‌زنی بذرها شوند، بنابراین لازم است روش‌هایی با حداقل تاثير منفی روي جوانه‌زنی بذرها انتخاب شوند.
رعايت اصول بهداشت گياهي
رعایت بهداشت زراعی توسط افراد در خزانه‌هاي توليد نشاء، گلخانه‌ها و مزارع در جلوگيري از شيوع و انتشار این بيماري‌ها بسيار موثر است. کاشت بذرها و نشاءها در مزارع عاري از گياهان خودرو و علف‌هاي هرز، پایش مداوم گلخانه‌ها و مزارع و حذف و سوزاندن گياهچه‌هاي داراي علائم بيماري، همچنين حذف علف‌هاي هرز و بقایاي گياهی با شخم عميق مزرعه در پایان فصل و دفن بقایاي گياهی در خاک از اقدامات مفيد در کاهش خسارت این بيماري‌ها است. انجام اقداماتی از قبيل ضدعفونی ابزارهاي مورد استفاده براي پيوند و هرس و سایر ابزارآلات کشاورزي، عدم ورود کارگران به گلخانه و مزرعه در مواقعی که به تازگی آبياري شده‌اند و سطح گياهان خيس است، ضروري است. نقل و انتقال نشاءها در خزانه‌ها باید به حداقل برسد و انتقال نشاءها با کمترین آسيب به آن‌ها صورت پذیرد. ضدعفونی خاک به صورت آفتاب‌دهی یا بخاردهی به‌ویژه در خزانه‌ها یا گلخانه‌ها در حذف جمعيت باکتري در خاک تاثيرگذار است. آفتاب‌دهی خاک خزانه موجب کاهش جمعيت باکتري P. syringae pv. Tomato تا عمق 30 سانتی‌متري خاک می‌شود. روش بخاردهی در ضدعفونی قيم‌ها، سکوها، سينی‌ها و سایر تاسيسات گلخانه نيز قابل استفاده است.
روش‌هاي زراعي
باکتريهاي عامل بيماري می‌توانند حداقل یک فصل زراعی در خاک زنده بمانند بنابراین تناوب حداقل دو تا سه ساله با گياهان غيرميزبان موجب کاهش جمعيت این باکتريهاي بيمارگر در خاک می‌شود. مدیریت آبياري باید بر اساس کاهش آبياري بارانی و استفاده از آبياري قطره‌اي باشد و گياهان باید در خاک‌هاي داراي زهکشی مناسب کشت شوند. رعایت تراکم مناسب در کاشت و ایجاد تهویه مناسب در گلخانه و مزرعه موجب کاهش رطوبت در مزرعه و به تبع آن کاهش آلودگی می‌گردد. کوددهی به خاک باید با هدف متعادل کردن عناصر خاک انجام شود. عدم تعادل مواد غذایی موجب حساس شدن گياه و توسعه بيماري می‌گردد. به دليل وجود بيمارگرهاي مشترک، بهتر است گوجهفرنگی در کنار مزرعه فلفل کشت نگردد، به‌ویژه اگر سابقه بيماري در فصول زراعی قبل وجود داشته باشد. استفاده از ارقام مقاوم نيز یکی از راه‌هاي موثر کنترل بيماري است.
روش‌هاي شيميايي
هنگامی که اولين لکه‌ها روي برگچه‌هاي گياه گوجهفرنگی ظاهر شود، معمولا براي مبارزه شيميایی دیر است و نتایج رضایت‌بخشی را در جلوگيري از خسارت این بيماري به همراه نخواهد داشت. ترکيبات نمکی مس از قبيل هيدروکسيد مس (5/2 در هزار)، اکسيد مس ( 1در هزار) و اکسی کلرور مس ( 3در هزار) می‌توانند براي محدود کردن شيوع این بيماري استفاده شوند. ترکيبات مس اثر پيشگيرانه و موضعی روي سطح اندام‌هاي هوایی دارند. استفاده از ترکيبات مسی در زمان بروز علائم و تشدید بيماري و ترجيحا در زمانی که خزانه، گلخانه یا مزرعه خشک است، انجام شود. هنگامی که دماي هوا به 32 درجه سلسيوس برسد، لازم است استفاده از ترکيبات شيميایی متوقف گردد. ترکيبات دیگري که براي کنترل این بيماري استفاده شده است، هيپوکلریت سدیم با کلرین فعال 10 درصد ( 125ميلی‌ليتر در هکتار) است که به دليل تجزیه شدن این ترکيب در معرض نور، توصيه شده که در هنگام غروب آفتاب استفاده شود. تيمار گياهچه‌ها با چندین آنتی‌بيوتيک به‌ویژه استرپتومایسين نيز در کاهش بيماري موثر است اما مصرف آن در بسياري از کشورها ممنوع می‌باشد. وجود سویه‌هاي مقاوم به ترکيبات مسی و آنتی‌بيوتيک‌ها از باکتريهاي مختلف از جمله گونه‌هاي مختلف Xanthomonas، به‌ویژه در خزانه‌هاي توليد نشاء گوجهفرنگی گزارش شده است.
مهار زیستی
ميکروارگانيسم‌هاي مختلفی که برخی از آن به عنوان محرک سيستم دفاعی گياهان (SDNs) شناخته می‌شوند، به عنوان عوامل مهار زیستی بيماري‌هاي باکتریایی گوجهفرنگی معرفی شده‌اند. این باکتري‌ها شامل سویه‌هایی از Pseudomonas putida، سویه Cit7 از گونه Pseudomonas syringae، Rahnella aquatilis، Cellulomonas turbata و یک گونه غيربيماريزا از Xanthomonas vesicatoria می‌باشند.
کاربرد باکتريهاي محرک رشد گياهان (PGPR) از قبيل Pseudomonas fluorescens ، Bacillus subtilis، Azospirullum brasilense به‌صورت آغشته‌سازي بذر و یا محلولپاشی اندام هوایی نيز موجب کاهش علائم
بيماري روي برگ و ميوه گوجهفرنگی می‌شود.