سورگوم
سورگوم پنجمین غله جهان به لحاظ اهمیت، از متحمل‌ترین گیاهان به تنش خشكی و دارای انواع و مصارف متعدد است که از انواع آن می‌توان به سورگوم دانه‌ای سفید برای مصرف در غذای انسان، سورگوم شیرین برای تولید شكر مایع و سوخت‌های تجدیدپذیر، سورگوم دانه‌ای برای خوراک دام، طیور و مصارف صنعتی، سورگوم جارویی برای تولید جارو و سورگوم علوفه‌ای برای مصارف علوفه‌ای اشاره کرد. میزان برداشت سورگوم سیلویی بسته به نوع رقم بین 80 تا 150 تن در هكتار متغیر است. در خصوص سورگوم‌های چند چین این میزان گاهی از 150 تن نیز تجاوز می‌کند.
شکل1-مزرعه سورگوم علوفه‌ای
برخی نکات مهم در زراعت سورگوم علوفه‌ای
سورگوم‌ها به لحاظ مصرف علوفه‌ای به چند گروه و شكل مصرف شامل:
1)سورگوم‌های علفی جهت چرای مستقیم در چند مرحله متوالی
2) سورگوم‌های چند چین با ساقه‌های ضخیم جهت تولید علوفه خشک
3) سورگوم‌های تک چین به منظور تولید سیلاژ تقسیم می‌شوند.
بجز سورگوم‌های دانه‌ای و علوفه‌ای، گروه دیگری از سورگوم‌ها تحت عنوان سورگوم دو منظوره وجود دارد که دارای خوشه‌های بزرگی بوده و بجز تولید دانه، برای تولید سیلاژ علوفه هم قابل برداشت هستند.
برای تولید سیلاژ سورگوم، ارقام هیبرید BMR به دلیل داشتن الیاف و لیگنین کمتر و میزان انرژی بیشتر از سایر ارقام، ارجحیت دارند.
سورگوم در مناطق وسیع جغرافیایی قابل کشت است، به‌طوری که برای رشد و نمو سورگوم، متوسط دمای شبانه روز به مدت حداقل 3 تا 4 ماه باید بین 21 تا 30 درجه سلسیوس باشد.
گرچه کاشت سورگوم در طیف وسیع زمانی طی سال صورت میگیرد، ولی در زمان کاشت سورگوم، حداقل دمای خاک باید 12 درجه سلسیوس و دمای مطلوب 18درجه سلسیوس می‌باشد. در مناطق مختلف کشور کاشت سورگوم عموما پس از غلات به عنوان کشت دوم صورت میگیرد. طیف زمانی کشت سورگوم علوفه‌ای در کشور از اواسط اردیبهشت تا اواخر خرداد ماه است.
تراکم و سبز شدن یكنواخت سورگوم در اوایل رشد به عوامل متعددی شامل آماده سازی مناسب بستر (بستر نرم و بدون کلوخه)، دمای خاک (حداقل 12 درجه سلسیوس) و عمق مناسب کاشت بذر ( 2 تا 3 سانتی‌متر) بستگی دارد.
کاشت سورگوم علوفه‌ای به منظور تولید سیلاژ به‌صورت ردیفی با استفاده از بذرکار ذرت با تغییر جزئی در صفحه موزع بذرکار و بدون به هم زدن فاصله ردیف، امكان‌پذیر است.
میزان تراکم بذر مناسب سورگوم علوفه‌ای به منظور تولید سیلاژ بین 10 تا 12 کیلوگرم در هكتار و میزان بذر مناسب برای سورگوم‌های علفی به منظور چرای مستقیم تا حدود 20 کیلوگرم قابل افزایش است.
اگرچه میزان آب مصرفی در سورگوم در هر منطقه فقط 30 تا 35 درصد از ذرت کمتر است، ولی میزان تحمل سورگوم به فاصله‌های آبیاری طولانی چندین برابر ذرت است.
در بین مراحل رشد فنولوژیكی از مرحله غلاف رفتن یا بوت تا پایان مرحله گرده افشانی، سورگوم دارای بیشترین حساسیت به تنش آبی است، لذا برای جلوگیری از کاهش کیفیت علوفه سیلویی، باید در این مراحل آب کافی برای رشد سورگوم تأمین شود.
زمان مناسب برداشت سورگوم بسته به نوع سورگوم و چگونگی مصرف (چرای مستقیم، علوفه خشک و یا تهیه سیلاژ) متفاوت است.
سورگوم‌هایی که به منظور چرای مستقیم کشت شده‌اند در زمانی که اندام‌های زایشی در بن گیاه تشكیل شده و ارتفاع بوته‌ها حداقل به یک متر رسیده باشد مورد چرای مستقیم قرار می‌گیرند.
برای تولید علف خشک از ارقام سورگوم هیبرید، برای به دست آوردن بالاترین عملكرد، علوفه باید زمانی برداشت شود که دانهها در مرحله خمیری نرم هستند. چیدن علوفه هنگامی که علوفه در حدود 80 سانتی‌متر ارتفاع داشته باشد علوفه خشک با کیفیت‌تری خواهد داشت که راحت تر قابل برداشت و بسته‌بندی خواهد بود و یک یا دو چین دیگر هم ممكن است بتوان برداشت نمود.
برای تهیه سیلاژ از ارقام سورگوم هیبرید بهترین مرحله برای سیلو کردن در میانه مرحله خمیری دانه است که رطوبت گیاه 65 تا 70 درصد است و البته برای گاو گوشتی علوفه باید چند روز دیرتر چیده شود.
برای تهیه سیلاژ از ارقام دو منظوره سورگوم، برداشت علوفه باید هنگامی انجام شود که دانه‌های خوشه‌های بالایی در مرحله خمیری و دانه‌های خوشه‌های پایینی در مرحله شیری باشند.
برای تهیه سیلاژ از سورگوم شیرین برداشت باید قبل از اینكه دانهها بالغ شوند انجام شود، در غیر این صورت دانهها سخت شده و بدون اینكه در دستگاه گوارش دام هضم شود، دفع خواهد شد.
با توجه به اینكه علوفه سورگوم اغلب با رطوبت بیشتری نسبت به علوفه ذرت سیلو می‌شود، غلظت بالاتری از اسید استیک در آن انتظار می‌رود.
باید توجه داشت درصد ماده خشک توده علوفه‌ای برای برداشت سیلویی باید بالاتر از 25 درصد باشد.
ارزش غذایی سورگوم علوفه‌ای
فیبرخام و ADF سیلاژ سور گوم کمتر از سیلاژ ذرت است و براین اساس انتظار می‌رود میزان مصرف سیلاژ سورگوم بیشتر از سیلاژ ذرت باشد، اما به دلیل سفتی بافت سورگوم، داشتن تانن و دانه‌های سفت آن در مقایسه با ذرت، خوشخوراکی کمتری برای دام داشته و در شرایط مساوی، دام مقدار کمتری از سیلاژ سورگوم نسبت به سیلاژ ذرت مصرف می‌کند. پروتئین خام سیلاژ سورگوم کمتر از سیلاژ ذرت است اما میزان کربوهیدرات‌های محلول سیلاژ سورگوم بالاتر از سیلاژ ذرت است و می‌تواند به عنوان محرک شیردهی در دام‌ها شیری باشد.
میزان پروتئین خام سیلاژ سورگوم کمتر از سیلاژ ذرت است اما بستگی به مقدار کود نیتروژن و نوع و رقم سورگوم دارد. از نظر املاح سطوح کلسیم و فسفر سورگوم‌ها و سودان گراس بیشتر از سیلاژ ذرت است و نسبت کلسیم به فسفر بهتری دارد. سورگوم و سودان گراس سطوح نسبتا بالایی از پتاسیم دارند.
هضم‌پذیری آزمایشگاهی ماده خشک سیلاژ سورگوم (52 درصد) کمتر از سیلاژ ذرت (65 درصد) و هضم‌پذیری ماده خشک در دام زنده (in vivo) برای سیلاژ ذرت (72 درصد) از سیلاژ سورگوم (65 درصد) بالاتر است.
ارزش غذایی علوفه سورگوم برای گاو گوشتی و گوسفند عموما مشابه با سیلاژ ذرت است. البته سودان گراس در ابتدای مرحله رشد حاوی انرژی بیشتر و پروتئین قابل ملاحظه بیشتری نسبت به سیلاژ ذرت است، اما سودان گراس و اکثر سورگوم‌های بالغ و سیلاژ سودان گراس 15تا 20 درصد انرژی قابل دسترس کمتری نسبت به سیلاژ ذرت دارند. به این دلیل که نسبت دانه به علوفه در سورگوم‌ها کمتر از علوفه ذرت است و همچنین پوسته دانه در سورگوم‌ها سخت‌تر از ذرت است و موجب دفع دانه‌های هضم نشده از دستگاه گوارش می‌شود.
در گیاه جوان سورگوم مقدار اسید پروسیک در بیشترین مقدار است، بنابراین توصیه می‌شود تا وقتی ارتفاع گیاه به 50 سانتی‌متر نرسیده است از چرانیدن یا چیدن آن برای تغذیه علوفه‌تر خودداری شود. این مسئله شامل علوفه دوباره رشد کرده نیز می‌شود.
بعد از خشكی یا کم‌آبی شدید که ساقه‌های جدید ظاهر می‌شوند باید صبر کرد تا گیاه رشد کافی بكند. علاوه بر این در صورت سرمازدگی گیاه، تا 10روز از چرا یا برداشت علوفه‌تر باید خودداری نمود.
دادن کود نیتروژن یا دامی زیاد نیز احتمال مسمومیت با اسید پروسیک و همچنین نیترات را افزایش می‌دهد. برگ‌های سبز تیره گیاه اغلب حاوی سطوح بالاتری از اسید پروسیک هستند.
بیشتر اسید پروسیک در حین عمل‌آوری گیاه از بین می‌رود. بنابراین علف خشک و سیلاژ سورگوم به ندرت موجب مسمومیت می‌شوند. همچنین نباید علوفه تر خرد شده را یک شب در گاری حمل علوفه رها کرد و روز بعد آن را تغذیه کرد زیرا گرمای ایجاد شده در توده علوفه موجب آزاد شدن اسیدپروسیک و افزایش احتمال مسمومیت می‌شود.
در تحقیقی که سیلاژ سورگوم هیبرید نوار قهوه‌ای یا سیلاژ ذرت به گاوهای شیری تغذیه شدند، هنگامی که سیلاژ سورگوم تا سطح 35 درصد ماده خشک جیره استفاده شد، میزان مصرف ماده خشک دام‌ها برابر با سیلاژ ذرت بود. افزایش سطح سیلاژ سورگوم بیشتر از این مقدار موجب کاهش مصرف ماده خشک گاوهای شیری شد.
در یک مطالعه دیگر که سیلاژ سورگوم، سورگوم نوار قهوه‌ای، سیلاژ ذرت و یونجه به گاوهای شیری تغذیه شدند، میزان تولید شیر گاوهایی که با سیلاژ سورگوم نوار قهوه‌ای، سیلاژ ذرت و یونجه تغذیه شدند تفاوتی نداشت، اما گاوهای تغذیه شده با سیلاژ سورگوم شیر کمتری تولید کردند.
در تحقیقی که سیلاژ سورگوم شیرین جایگزین سیلاژ ذرت در تغذیه گوساله‌های پرواری شد، افزایش وزن روزانه، مصرف ماده خشک روزانه و ضریب تبدیل غذایی گوساله‌ها تفاوتی با هم نداشتند. این تحقیق نشان می‌دهد در تغذیه گوساله‌های پرواری، سیلاژ سورگوم عملكرد تغذیه‌ای مشابه با سیلاژ ذرت دارد.
کاربرد سورگوم علوفه‌ای در تغذیه دام
علوفه سورگوم به شكل چرای مستقیم، تازه، خشک و یا سیلو شده در تغذیه دام می‌تواند استفاده شود.
با توجه به تنوع زیاد ترکیبات شیمیایی و ارزش غذایی واریته‌ها و هیبریدهای مختلف سورگوم و اثرات فصل، خاک و کوددهی بر این شاخص‌ها، بهتر است تصمیم‌گیری در مورد میزان کاربرد علوفه سورگوم در جیره غذایی دام‌های مختلف براساس تجزیه شیمیایی و تخمین ارزش غذایی آن صورت گیرد. با این حال توصیه‌هایی که در ادامه آورده شده است نیز می‌تواند مورد استفاده کشاورزان و دامداران قرار گیرند.
حساسیت دام‌های مختلف به مسمومیت با اسید پروسیک موجود در علوفه تازه سورگوم متفاوت است. گاو بیشتر از گوسفند به اسید پروسیک حساس است. البته حیواناتی که همراه با علوفه سورگوم، کنسانتره یا غلات نیز دریافت کنند احتمال مسمویت کمتری خواهند داشت.
علوفه سبز سورگوم می‌تواند خرد شده و به صورت تر تغذیه شود. علوفه سورگوم‌تر و خرد شده نباید روی هم انباشته و گرم شود بلكه باید سریعا به تغذیه دام برسد تا از تشكیل اسید پروسیک در داخل آن جلوگیری شود.
گوسفندداران باید مراقب باشند که علوفه سورگوم تمایل به انباشت مس بیشتری نسبت به ذرت دارد و اغلب سطوح مس آن بالاتر از 30 قسمت در میلیون است. این غلظت برای گاو مشكلی ایجاد نمی‌کند اما اگر گوسفند بر روی سورگوم و سودان گراس چرانیده شده یا با این علوفه‌ها تغذیه شود باید به مكمل مواد معدنی دسترسی داشته باشد که این مكمل مواد معدنی عاری از مس بوده و حاوی مقدار کافی مولیبدن باشد.
سیلاژ علوفه سورگوم شیرین می‌تواند به طور کامل جایگزین سیلاژ ذرت در جیره غذایی گوساله‌های پرواری شود.
سیلاژ سورگوم در جیره گاوهای شیرده با تولید تا حدود 30 کیلوگرم در روز می‌تواند جایگزین سیلاژ ذرت شود بدون اینكه تأثیر نامطلوبی بر مقدار تولید شیر داشته باشد.