ارزن علوفه‌ای
اگرچه همه ارزن‌ها از خانواده غلات می‌باشند، ولی به لحاظ جنس، گونه، مورفولوژی، محتوی دانه و علوفه با همدیگر متفاوت هستند، به‌طوری که از بین هشت گونه زراعی ارزن فقط ارزنهای معمولی، دم روباهی و مرواریدی به منظور تولید دانه و علوفه در کشور تولید می‌شوند.
ارزن علوفه‌ای مرواریدی (Pennisetum glaucum L.) می‌تواند به صورت چرای مستقیم، علف خشک یا سیلویی در تغذیه دام استفاده شود. این علوفه از 90 تا 240 سانتی‌متر ارتفاع می‌گیرد. ارزن مرواریدی حدود 2 برابر ارزن دم روباهی علوفه تولید می‌کند و دارای این مزیت است که در صورت مساعد بودن شرایط محیطی و تغذیه گیاه چند چین علوفه می‌دهد، در حالی‌كه ارزن دم روباهی در صورت چیده شدن دوباره رشد نخواهد کرد و تنها یک چین می‌دهد. برداشت ارزن علوفه‌ای سبز 45 تا 60 روز پس از کشت امكان‌پذیر است.
ارزن دم روباهی (Setaria italica L. ) که به ارزن آلمانی یا ایتالیایی نیز معروف است از 30 تا 150 سانتی‌متر ارتفاع می‌گیرد. این ارزن نیاز آبی کمی دارد اما خشكی را بخوبی تحمل نمی‌کند زیرا سیستم ریشه‌ای کوتاهی دارد. مدت رشد کوتاهی دارد به نحوی که مدت رشد لازم برای علوفه 65 تا 70 روز و برای دانه 75 تا 90 روز است. در نتیجه برای کشت در زمانی که برای اکثر محصولات دیگر کافی نیست، کشت مطلوبی است. ارزن دم روباهی را به صورت تازه (برای چرا) یا علف خشک می‌توان در تغذیه دام بكار برد.
برای شروع جوانه‌زنی ارزن‌ها دمای حداقل در عمق 3 تا 5 سانتی‌متری خاک نباید کمتر از 15 درجه سلسیوس باشد، این در حالی است که دمای مناسب جوانه‌زنی در عمق مذکور باید حدود 18درجه سلسیوس باشد. به طورکلی تاریخ کاشت ارزنهای علوفه‌ای در مناطق مختلف باید طوری انتخاب شود که حداقل 5/2 تا 3 ماه به تاریخ اولین سرمای زمستانه باقی‌مانده باشد.
کشت ارزنهای دم‌روباهی و معمولی بدون انجام عملیات خاکورزی معمول یا با حداقل عملیات خاکورزی به‌صورت کشت کلشی بعد از غلات با استفاده از ماشین‌های ویژه کاشت داخل کلش، امكان‌پذیر است. به گونه‌ای که بعد از برداشت غلات، قسمتی از کلش را بسته‌بندی و از مزرعه خارج کرده و سپس کشت انجام می‌شود.
در شرایط خاکورزی، بعد از جمع‌آوری کلش غلات زمستانه بدون به هم زدن کرت‌های ایجاد شده، با استفاده از گاو آهن پنجه غازی یا چیزل (کلتیواتور) اقدام به دو شخم عمود بر هم کرده و سپس اقدام به بذرکاری می‌نماییم. در شرایط کشت بدون شخم باید دقت کافی بكار برده شود تا بذور در عمق مناسب قرار بگیرد، به همین لحاظ استفاده از بذرکار عمیق کار یا دستگاه کشت بدون شخم اجتناب ناپذیر است.
میزان بذر مصرفی در ارزنهای دانه ریز بسته به هدف تولید دانه بین 25 تا 35 کیلوگرم در هكتار متغیر است، اما اگر هدف تولید قصیل باشد (به ویژه ارزن دم روباهی) میزان بذر حدود 30 تا 35 کیلوگرم در هكتار در نظر گرفته می‌شود. در مواقعی که هدف از کاشت ارزن دانه ریز تولید علوفه باشد، استفاده از میزان بذر بیشتر موجب کاهش قطر و خشبی شدن ساقه‌ها و سرانجام افزایش کیفیت علوفه می‌شود.
به طور کلی ارزنهای دانه ریز از قدرت پنجه‌زنی نسبتا خوبی برخوردارند، به همین لحاظ در مواقعی که میزان بذر مصرفی کم باشد یا بذور به اندازه کافی جوانه نزنند، بوته‌ها پنجه بیشتری تولید کرده و جبران می‌نمایند، اگرچه استفاده از میزان بذر مناسب، به مزرعه قدرت رقابتی بیشتری را در مقابل علف‌های هرز می‌دهد.
نیاز آبی ارزن در بین همه گیاهان زراعی کمینه است و دور آبیاری ارزنهای دانه ریز بسته به منطقه جغرافیایی و هدف تولید، متغیر است. میزان آب مصرفی برای ارزنهای دانه ریز به طور متوسط بین 4000 تا 4500 مترمكعب در هكتار در شرایط آبیاری غرقابی است. در مناطق جغرافیایی معتدل تا معتدل گرم دور آبیاری برای ارزن‌ها 10 تا 14 روز بسته به فصل و مرحله رشدی گیاه تعیین می‌شود. امكان کشت ارزنهای دانه‌ریز در مزارع مجهز به سامانه آبیاری‌های نوین (آبیاری میكرو) وجود دارد.
شکل 1- انواع ارزن
ارزن دم روباهی و مرواریدی هر دو می‌توانند برای منظور علوفه خشک یا سیلویی استفاده شوند، اما ارزن دم‌روباهی ساقه‌های باریک‌تری داشته و برای علوفه خشک مناسب‌تر است. البته چون سیستم ریشه‌ای کوتاهی دارد مناسب چرا نیست. ارزن مرواریدی برای چرا مناسب‌تر است، عملكرد بیشتری دارد و هنگامی که چرا شود، دوباره رشد خواهد کرد.
ارزنهای دانه ریز علوفه‌ای که به منظور چرا کشت شده‌اند باید در زمان چرا حداقل 30 تا 40 سانتی‌متر ارتفاع داشته باشند. اگر ارزنهای دانه‌ریز در ارتفاع کمتر از 15 سانتی‌متر چرا شوند امكان رشد مجدد آن‌ها منتفی می‌باشد.
برای تهیه علوفه خشک از ارزن مرواریدی گیاه باید در مرحله غلاف رفتن برداشت شود. یک فاصله 3 تا 4 هفتگی بین هر چین و 2 تا 3 چین در فصل گرم می‌توان داشت.
برای تهیه سیلاژ از ارزن مرواریدی، علوفه باید از مرحله غلاف رفتن تا خمیری نرم دانه برداشت شود.
برای تهیه علف خشک از ارزن دم‌روباهی گیاه باید در مرحله غلاف‌رفتن (بوت) باشد. بهتر است میزان رطوبت علف خشک به زیر 18درصد رسانده و سپس مبادرت به پرس کردن و انبار کردن علوفه نماییم.
برای تهیه سیلاژ از ارزن دم‌روباهی، علوفه باید در مرحله غلاف رفتن (بوت) بوده یا 100 سانتی‌متر ارتفاع داشته باشد. در این مرحله گیاه ممكن است بیش از 75درصد رطوبت داشته باشد بنابراین باید چیده شده و رها شود تا رطوبت آن به 65 درصد قبل از خرد کردن برای سیلو برسد.
ارزش غذایی ارزن علوفه‌ای
-در مطالعه‌ای که ترکیب شیمیایی و هضم پذیری سیلاژ ارزن مرواریدی در مقایسه با سیلاژ ذرت بررسی شد، پروتئین خام سیلاژ ارزن بیشتر از ذرت بود اما TDN علوفه و سیلاژ ارزن و ذرت تفاوتی با هم نداشتند. تجزیه پذیری سیلاژ ذرت و ارزن یكسان بود.
-هنگامی که سیلاژ ارزن علوفه‌ای با سیلاژ ذرت در تغذیه گاوهای شیری مقایسه شد، مصرف ماده خشک و تولید شیر گاوهای تغذیه شده با سیلاژ ارزن بیشتر بود اما گاوهای شیری به لحاظ وزن بدن تفاوتی با هم نداشتند. این مطالعه نشان داد افزودن علوفه نیشكر و ملاس موجب بهبود کیفیت سیلاژ ارزن، کاهش اسید بوتیریک و افزایش اسید لاکتیک آن می‌شود.
-در مطالعه دیگری که سیلاژ ارزن مرواریدی در مقایسه با سیلاژ ذرت به گاوهای شیری تغذیه شد، نوع سیلاژ اثری بر مصرف ماده خشک و تولید شیر نداشت. پروتئین، لاکتوز و کل مواد جامد شیر تغییری نكرد ولی چربی شیر گاوهای تغذیه شده با سیلاژ ارزن بیشتر بود. این محققین نتیجه‌گیری کردند که تغذیه سیلاژ ارزن مرواریدی به گاوهای شیری اثر نامطلوبی بر مصرف خوراک، تولید شیر و راندمان تولید شیر آن‌ها ندارد.
-همچنین هنگامی که سیلاژ ارزن مرواریدی که در زمان تهیه سیلاژ 5/0 درصد ذرت آسیاب شده به آن اضافه شده بود، به گوساله‌های نر پرواری تغذیه شد، این گوساله‌ها افزایش وزن روزانه و ضریب تبدیل بهتری نسبت به سیلاژ ذرت داشتند. این نتیجه نشان می‌دهد سیلاژ ارزن بخوبی می‌تواند جایگزین سیلاژ ذرت برای گوساله‌های پرواری شود اما افزودن مكمل انرژی به این سیلاژ لازم است.
-ارزن مرواریدی حاوی گلوکزید سیانوژن یا اسید پروسیک موجود در سورگوم علوفه‌ای نیست و می‌تواند با نگرانی کمتری به دام تغذیه شود اما در برخی واریته‌های ارزن مرواریدی و دم روباهی ترکیبات آلكالوئیدی تجمع پیدا می‌کند که می‌تواند برای دام و به‌خصوص اسب سمی باشد.
-همچون سایر علوفه‌ها ارزن نیز می‌تواند نیترات داشته باشد و تجمع نیترات برای چرای دام یا مصرف به صورت علف خشک باید مورد توجه قرار گیرد. مقدار نیترات گیاه می‌تواند در شرایط استرس مثل خشكی، دمای پایین و بیماری افزایش یابد که موجب کاهش خوشخوراکی علوفه و احتمال مسمومیت دام در صورت بالا بودن نیترات و آلكالوئیدها می‌شود. غلظت نیترات در گیاه جوان بالا بوده و با بالغ شدن گیاه غلظت نیترات کاهش می‌یابد.
-میزان اگزالات ارزن علوفه‌ای با افزایش سطح پتاسیم خاک و استرس خشكی افزایش می‌یابد.
کاربرد ارزن علوفه‌ای در تغذیه دام
-ارزن علوفه‌ای به شكل چرای مستقیم، تازه، خشک و یا سیلو شده در تغذیه دام می‌تواند استفاده شود.
-علوفه ارزن را می‌توان پس از برداشت بر روی زمین رها کرد تا خشک شده و سپس علوفه خشک را پرس و بسته‌بندی نمود.
-در حین سیلو کردن ارزن مرواریدی، این علوفه مستعد از دست دادن 13 تا 23 درصد از ماده خشک و تا 50 درصد از پروتئین خام خود است. زیرا پروتئین ارزن مرواریدی بسیار محلول است و در حین سیلو سازی در حدود 50 درصد پروتئین خام آن به نیتروژن غیرپروتئینی (NPN) تجزیه می‌شود.
-برای جلوگیری از این مسئله، علوفه ارزن قبل از سیلو شدن حتما باید پژمرده و سپس خرد شود. همچنین افزودن مواد کربوهیدراتی نظیر ملاس، دانه ذرت آسیاب شده درشت یا تفاله مرکبات برای تهیه یک سیلاژ خوب از ارزن ضروری است.
-برای سیلو نمودن ارزن مرواریدی نیازی به افزودن باکتری نیست و حتی توصیه می‌شود از این کار خودداری شود.
-باید توجه داشت ارزن دم روباهی مناسب اسب نیست و می‌تواند برای اسب خطرناک باشد، زیرا حاوی یک گلوکوزید بنام ستارین است که به کلیه‌ها، استخوان و مفاصل اسب آسیب می‌زند.
-سیلاژ علوفه ارزن به طور کامل می‌تواند جایگزین سیلاژ ذرت در جیره غذایی بره‌های پرواری شود.
-سیلاژ علوفه ارزن می‌تواند به طور کامل جایگزین سیلاژ ذرت در جیره غذایی گوساله‌های پرواری شود.
-در جیره‌های غذایی کاملا مخلوط (TMR)، سیلاژ علوفه ارزن می‌تواند به میزان 50 درصد جایگزین سیلاژ ذرت در تغذیه گاوهای شیری متوسط تولید شود.