گیاه فیجوآ
این گیاه ابتدا توسط یک کاشف آلمانی به نام فردریک سیلو در سال 1815 میلادي در جنوب برزیل شناسایی شد. اولین گزارش از کاشت درختان فیجوآ در اروپا مربوط به سال 1887 و باغ گیاهشناسی شهر بازل سوئیس بود. در سال1890یک گیاهشناس فرانسوي بنام دکتر آندریک نهال فیجوآ را که از طریق خوابانیدن هوایی تکثیر شده بود از برزیل به فرانسه وارد کرد و اولین میوه آن در سال 1897در فرانسه تولید شد. مطالعات بعدي محققان نشان داد که پرورش این محصول در جنوب فرانسه امکان‌پذیر بوده و می‌تواند جنبه اقتصادي داشته باشد. فیجوآ دردهه 1920میلادي وارد نیوزیلند شد. در سال 1908 نیز سه رقم فیجوآ به استرالیا معرفی شد و بعد از گذشت چند سال جایگاه تجاري مهمی را به خود اختصاص داد. بعد از جنگ جهانی دوم، فیجوآ در شمال آفریقا، نواحی قفقاز، جنوب روسیه، پرتغال و ایتالیا گسترش یافت. به‌طورکلی، فیجوآ امروزه در برخی از کشورهاي آمریکایی و اروپایی بیشتر جنبه زینتی داشته و تولید میوه در درجه دوم اهمیت قرار دارد. در برخی از مناطق نیز از کاشت این درختچه‌ها به عنوان بادگیر در اطراف باغ‌ها استفاده می‌شود. فیجوآ اولین بار در سال 1900 میلادي از طریق فرانسه به مرکز تحقیقات سوچی گرجستان واقع در کناره دریاي سیاه معرفی شد و از آنجا به سایر مناطق قابل پرورش این محصول در سراسر اتحاد جماهیر شوروري سابق از جمله کشور آذربایجان در ساحل دریاي خزر گسترش پیدا کرد. این محصول در سال 1351هجري شمسی با توجه به سرمازدگی مرکبات در سال‌هاي 1342، 1347 و 1350 نیز به دلیل دارا بودن میزان ید بالا، وارد ایران شد.
در حال حاضر باغ‌هاي تجاري فیجوآ را تنها در تعداد معدودي از کشورهاي جهان میتوان یافت که از نظر تنوع ژنتیکی ضعیف و تنها شامل طیف کوچکی از ژنوتیپ‌هاي اهلی شده این گیاه هستند. بر این اساس لازم است به منظور افزایش کارایی، عملیات گزینش و به‌نژادي فیجوآ که لازمه تولید رقم‌هاي جدیدي از این محصول می‌باشد، ایجاد بانک ژن و انجام عملیات شناسایی و ارزیابی ژرمپلاسم فیجوآ مورد توجه قرار گیرد.
این گیاه علاوه بر تولید میوه، به عنوان یک درختچه زیبا در طراحی فضاي سبز نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.
زمانی‌که درختچه‌ها در فواصل نزدیک به هم کاشته می‌شوند یک دیواره یا بادشکن خوبی را تشکیل می‌دهند. فیجوآ را میتوان به صورت یک درخت کوچک در ارتفاع 6- 7.5 متر به همراه یک یا چند تنه تربیت نمود. چوب این گیاه متراکم، سخت و شکننده است.
فیجوآ تمایل به زمستان‌هاي خنک و تابستان‌هاي ملایم (5- 31/26درجه سانتی‌گراد) داشته و معمولا در مناطقی که بیز از 9.5- درجه سانتی‌گراد باشد، قابل کشت است. فیجوآ را میتوان به آسانی از طریق کشت بذر تکثیر نمود ولی اغلب بذرها حقیقی نیستند. سایر روش‌هاي ازدیاد شامل قلمه‌زنی، پیوند، پاجوش و خوابانیدن است.
خصوصیات گیاهشناسی فیجوآ
فیجوآ از خانواده میرتاسه (Myrtaceae) بوده و داراي سه گونه به نام‌هاي Sellowiana ،Shenkiana و Odorata است. با دو گونه Acca lanuginus و Acca macrostema قرابت نزدیکی دارد. فیجوآ درختچه‌اي همیشه سبز و کند رشد است که تاج آن به ارتفاع و پهناي 5-6 متر می‌رسد. فیجوآ را میتوان بصورت بوته‌اي یا درختچه‌اي، تک ساقه، دیواره سبز و یا بادشکن پرورش داد ولی حالت درختچه‌اي آن متداول‌تر است. پوست تنه، خاکستري کم‌رنگ با شاخه‌هاي منشعب که در قسمت گره‌ها متورم شده و در دوره جوانی پوشیده از کرک‌هاي سفید رنگی است.
جدول1- مشخصات گیاهشناسی فیجوآ
|
نام فارسی
|
فیجوآ یا فوجی
|
|
نام انگلیسی
|
Feijoa
|
|
نام علمی
|
Acca sellowiana
|
|
خانواده
|
Myrtaceae
|
شاخه‌هاي این درخت باریک و بافت آن‌ها ترد و شکننده است. فیجوآ داراي برگ‌هاي همیشه سبز، ضخیم،
چرمی، ساده، متقابل و کشیده با دمبرگ کوتاه است. برگ‌ها به صورت جانبی سبز رنگ به عرض 1.5 تا 4 و طول 3 تا 7 سانتی‌متر است. برگ‌ها در بخش فوقانی صاف و به رنگ سبز و در بخش تحتانی نقره‌اي رنگ هستند. عمر برگ‌هاي فیجوآ در شرایط اقلیمی شمال کشور از 18 تا 24 ماه در نوسان بوده و پس از این مدت خزان کرده و جاي خود را به برگ‌هاي جدید می‌دهند.
گل‌هاي فیجوآ دوجنسی، منفرد یا مجتمع (گل آذین دیهیم) به طول 2.5 سانتی‌متر با پرچم‌هاي قرمز، روشن و طویل که محتوي دانه‌هاي گرده زرد رنگ و بزرگی هستند. گل‌ها دوجنسی بوده و پرچم‌ها 7 میلی‌متر پایین‌تر از خامه قرار داشته که نیاز به دگرگرده‌افشانی براي تشکیل میوه دارند. گل‌ها اوایل تا اواخر خردادماه ظاهر می‌شوند. هر گل شامل 4-6 کاسبرگ پایا و 6-4 گلبرگ تخم‌مرغی و گوشتی است که در بخش تحتانی، صورتی و در قسمت فوقانی، سفید رنگ و بطول 1-2 سانتی‌متر است. این گلبرگ‌ها شیرین و خوراکی بوده و میتوان آن‌ها را در تهیه سالاد مورد استفاده قرار داد. پرندگان تغذیه کننده از گلبرگ‌هاي مذکور می‌توانند در گرده‌افشانی گل‌ها نقش بسزایی داشته باشند. البته بایستی بدین موضوع توجه نمود که زنبورها عامل اصلی گرده‌افشانی در فیجوآ هستند. گل‌هاي گرده‌افشانی شده با گرده‌هاي سازگار 90-60 درصد تولید میوه خواهند داشت. راندمان گرده‌افشانی دستی تقریبا 100 درصد است. کشت دو یا چند درختچه در مجاورت یکدیگر، به دلیل وجود دگرگشنی در فیجوآ بسیار ضروري است مگر آنکه رقم مورد کشت، یک رقم خودسازگار باشد. معمولا گرده‌افشانی ناکافی منجر به باردهی ضعیفی می‌گردد.
شیرین بودن گلبرگ‌ها می‌تواند یکی از دلایل ریزش بیش از حد گل‌هاي این گیاه باشد. درواقع، حضور غلظت بالایی از قند در گلبرگ‌ها سبب حمله قارچ‌هاي ساپروفیت به گل می‌شود که در نهایت ریزش گل‌ها و پایین آمدن شدید تشکیل میوه را به همراه دارد. براي مبارزه با این قارچ‌ها لازم است در اواخر اسفند و همچنین در دو نوبت دیگر (زمان ظهور غنچه‌هاي گل و هنگام شکوفایی گل‌ها) محلولپاشی تاج با قارچکش‌هاي اکسی‌کلرور مس یا ارتوساید با غلظت سه در هزار انجام شود.
میوه فیجوآ یک سته کروي است که عمدتا در قسمت خارجی درخت روي بخز فوقانی رشد فصل قبلی و یا روي شاخه‌هاي جانبی کوتاه تشکیل می‌شود. میوه‌ها به وزن 40 -150 گرم، عرض 2.5 -6 و طول 2.5- 10 سانتی‌متر است که به تیپ‌هاي گرد، کشیده و گلابی شکل با کاسبرگ‌هاي دایمی متصل به نوک میوه مشاهده می‌شود. پوست میوه سبز- آبی مات یا سبز مایل به خاکستري با رگه‌هاي قرمز رنگ یا پرتقالی، صاف یا ناصاف و ریگدار که ضخامت آن به 0.5-1.5 سانتی‌متر می‌رسد. میوه‌ها حتی قبل از رسیدگی کامل، داراي عطر و رایحه تند و بادوامی هستند. علت این رایحه عمدتا متیل و اتیل بنزوآت است. میوه شامل مقدار زیادي ید، آسکوربیک اسید، مواد معدنی، فلاون‌ها، فلاونون‌ها، ترپن‌ها، تانن‌ها، ساپونین‌هاي استروئیدي، پکتین‌ها و پلیفنل‌هاست. گوشت میوه ضخیم، سفید، گرانوله، آبدار با پالپ مرکزي نیمه شفاف که دربرگیرنده بذور است. میوه‌ها شیرین یا نیمه‌ترش که تا حدودي طعم آنانا و گواوا یا آنانا و توت‌فرنگی را می‌دهند. زمان رسیدن میوه‌ها در نیمکره شمالی از مهرماه تا آذرماه و در نیمکره جنوبی از اسفند تا اردیبهشت‌ماه است.
شکل1- گل و میوه فیجوآ
مدت کوتاهی پس از باقی ماندن میوه‌هاي ریزش کرده روي زمین، لکه‌هاي قهوه‌اي رنگی در پوست و گوشت میوه‌ها تشکیل می‌شود که ناشی از بالا بودن محتواي ید میوه ( 100میلی‌گرم ید قابل جذب در هر 100 گرم میوه تازه) است و منجر به از بین رفتن بازارپسندي میوه می‌شود. اگر میوه‌ها را قبل از ریزش روانه سردخانه کرده و در دماي چهار درجه سانتی‌گراد نگهداري کنیم دوره انبارمانی آن از 20 روز تجاوز نخواهد کرد. میوه‌هاي رسیده فیجوآ به حمل و نقل هم حساس بوده و در اثر ضربات مکانیکی دچار آسیب می‌شوند.
میوه‌ها معمولا شامل 20-40 بذر و گاهی بیشتر (حدود 100 بذر) هستند. بذرها بسیار ریز و قلوه‌اي شکل بوده و چنانچه بخوبی تهیه و در جاي خشک و خنک نگهداري شده باشند می‌توانند تا یکسال یا حتی کمی بیشتر قوه نامیه خود را حف کنند. جوانه‌زنی بذور طی 3 هفته صورت می‌گیرد.
کاشت
فیجوآ را میتوان در اقلیم نیمه‌گرمسیري که از نظر خصوصیات مختلف آب و هوایی و خاکی داراي شرایط زیر باشند پرورش داد. فیجوآ در نواحی نیمه‌گرمسیري تا معتدله گرم رشد می‌کند و دماي تا 10- درجه سانتی‌گراد را تحمل می‌کند ولی میوه‌ها در دماي 2.5 - و کمتر آسیب سرمایی می‌بینند. در مواجهه با بادهاي ملایم دریایی متحمل است. میزان تولید گل در مناطق با سرماي کمتر از 50 ساعت، کاهش می‌یابد. طعم میوه در مناطق خنک مطلوبیت بیشتري نسبت به نواحی گرم دارد. علیرغم اینکه فیجوآ در برابر سرما نسبتا مقاوم است، یخبندان‌هاي ناگهانی دیرهنگام بهاره می‌تواند منجر به از بین رفتن شکوفه‌ها شود. خسارت یخبندان بهاره در مناطق با زمستان‌هاي معتدل به دلیل آنکه گیاهان بطور کامل مقاومت لازم را کسب نکرده‌اند، بیشتر است.
فیجوآ علیرغم مقاومت خوبی که به سرما دارد در اثر سنگینی برف دچار شکستگی شدید شاخه‌هاي ترد خود شده و خسارت‌هاي زیادي به باغدار وارد خواهد شد. براي جلوگیري از بروز چنین خسارتی لازم است درطول دوره زمستان از قیم‌هاي چوبی براي حمایت از شاخه‌ها استفاده کرده و تاج را با طناب‌هاي نایلونی مهار کرد.
فیجوآ در طیف گسترده‌اي از انواع خاک قابلیت پرورش دارد ولی زمین‌هاي فاقد زهکش مناسب و خاک‌هاي غرقاب را تحمل نمی‌کند. بهترین عملکرد فیجوآ در خاک‌هاي سبک با زهکشی خوب و اسیدیته 5.5 تا 7 حاصل می‌شود. این گیاهان تحمل کمی به نمک دارند و شوري خاک، رشد آن‌ها را کند نموده و میزان عملکرد را کاهش می‌دهد.
فیجوآ نیاز به شرایط نسبتا آفتابی با تابستان گرم و طولانی دارد. این محصول به کم‌نوري مقاومت نشان می‌دهد و در شرایط مذکور رشدش ادامه می‌یابد ولی براي رشد و نمو عادي و تولید محصول اقتصادي، نیاز به فضاي باز و پر نور دارد.
براي پرورش فیجوآ لازم است که میانگین بارش سالانه منطقه مورد نظر بین 760 تا 1000 میلی‌متر باشد. رطوبت نسبی مورد نیاز 100-75 درصد است. فیجوآ متحمل به خشکی است ولی براي تولید میوه، نیاز به آب کافی دارد. در مکان‌هاي با خاک خشک، آبیاري قبل از گلدهی براي افزایش میوه‌دهی مفید است.
فیجوآ در برابر بادهاي ملایم متحمل است ولی بدلیل داشتن شاخه‌هاي ترد و شکننده، بادهاي شدید به آن آسیب می‌رساند.
از آنجایی که پهناي تاج درختان فیجوآ در مقایسه با ارتفاع آن‌ها زیاد می‌باشد لازم است از کاشت متراکم اجتناب نمود. بر این اساس فاصله کشت پنج تا شش متر بین ردیف‌ها و 3 متر روي هر ردیف می‌تواند براي این محصول قابل توصیه باشد. جهت محاظت درختان از آفتاب سوختگی و سایر اثرات نامطلوب درجه حرارت بالا، انتخاب یک ناحیه مناسب براي کشت آن‌ها بسیار مهم و اساسی است. فیجوآ قابلیت تحمل سایه اندک و مقدار جزیی شوري خاک را دارد. در مناطق با زمستان سرد در بهار کشت می‌شود. در مناطق با زمستان ملایم و یا تابستان خشک معمولا در پاییز کشت می‌شود که نهال‌ها باید به اندازه کافی به گرما و خشکی مقاوم باشند. چاله کاشت باید به عمق حداقل دو برابر ارتفاع گلدان و هم عرض گلدان باشد. چاله با مخلوطی از خاک زراعی، کمپوست و کود حیوانی و در صورت نیاز ماسه پر می‌شود. احداث باغ می‌تواند با پرورش درختان به صورت تک تنه و یا روش‌هاي مختلف داربستی که البته بستگی به شرایط اقلیمی، وزش باد و میزان نور دارد انجام شود.
مناسب‌ترین فاصله کشت براي این گیاه 6 در 3 متر است. بنابراین با کاشت 550 درخت در هکتار و با احتساب
1000 میوه در هر درخت بالغ و در نظر گرفتن 60-30 گرم وزن هر میوه میتوان 32-16 تن در هکتار برداشت نمود.
داشت
آبیاری: کشت اولیه فیجوآ در تابستان‌هاي خشک کالیفرنیا طی یک دوره چند ساله بدون دادن آب اضافی تداوم یافت اگرچه، فقدان آب باعث کاهش رشد و ریزش میوه شد. در نیوزیلند نیز عمدتا نیاز آبی از طریق بارش باران تامین می‌شود. جهت افزایش کیفی محصول، آبیاري منظم در طول دوره گلدهی و تشکیل میوه و همچنین پوشش خاک اطراف گیاهان جهت محافظت ریشه‌هاي کم‌عمق و سطحی این گیاه بسیار ضروري است. ̛به دلیل اینکه ریشه درخت فیجوآ در عمق 50 سانتی‌متري خاک گسترش یافته است به راحتی میتوان با سیستم آبیاري قطره‌اي یا میکرو آبیاري نمود.
تغذیه: فیجوآ کند رشد است و تنها به مقادیر کمی کود کامل نیاز دارد. تغذیه فیجوآ با NPK به نسبت 8-8-8 هر دو ماه یک بار باعث افزایش سرعت رشد آن می‌گردد. به طورکلی با بالارفتن سن درخت، میزان کوددهی درخت نیز افزایش می‌یابد به غیر از نیتروژن که مصرف زیاد آن رشد رویشی درخت را در پی خواهد داشت و یا استفاده زیاد در مرحله رشد میوه، سبب افزایش اندازه میوه با عمر انباري پایین می‌شود. معمولا درختان فیجوآ نیاز کمتري به نیتروژن در مقایسه با پتاسیم و فسفر دارند.
فیجوآ از نظر نوع خاک، گیاهی کم‌توقع محسوب می‌شود ولی خاک‌هاي با درصد بالاي مواد آلی را ترجیح می‌دهد. بهترین pH خاک براي این محصول حدود 6.2 می‌باشد. اگر خاک محل کاشت فیجوآ زهکش مناسبی داشته و محتواي مواد آلی خاک بالا باشد اغلب نیازي به کوددهی اضافی نیست اما در صورت لزوم میتوان از سال دوم کاشت، سالیانه 400 گرم سولفات آمونیم (در سه نوبت شامل اواسط اسفند، اواخر فروردین و اواسط خرداد) به همراه 400 گرم سولفات پتاسیم و سوپرفسفات به خاک اضافه نمود. بدیهی است زیاده‌روي در مصرف کودهاي نیتروژنی موجب تشویق رشد شاخ و برگی شده و براي باردهی مناسب نخواهد بود. این درختان به شرایط ماندابی و همچنین به خشکی بسیار حساس بوده و لازم است در ماه‌هاي گرم و خشک سال آب کافی در اختیار ریشه‌ها قرار گیرد.
آفات و بیماری‌ها: فیجوآ به طور قابل توجهی مقاوم به آفات و بیماري‌ها است، البته گزارش شده که ممکن است در برخی نواحی توسط شپشک سیاه و در برخی نقاط دیگر به وسیله مگس‌هاي میوه مورد حمله قرار گیرد. در شمال ایران تاکنون آفت عمده‌اي روي آن دیده نشده ولی گاهی توسط شپشک ستاره‌اي، شپشک قهوه‌اي و راب مورد حمله قرار می‌گیرد. محلولپاشی گیاه در زمان تمام گل، جهت کنترل بیماري کپک‌زدگی فیجوآ (حمله قارچ‌ها به گلبرگ‌هاي شیرین آن) با قارچکش اکسی‌کلرور مس بسیار ضروري است.
برداشت
بعد از باروري موفقیت آمیز گل‌ها، میوه فیجوآ طی 4-6 ماه بعد از گلدهی آغاز به رشد و رسیدن می‌کند. در رقم معروف آپولو، دو مرحله متفاوت نمو میوه مشهودتر است. ابتدا رشد آهسته و سپس رشد سریع میوه بعد از گذشت حدود 100 روز از گرده‌افشانی و سپس به حداکثر سرعت خود در 40 روز بعدي می‌رسد و اندازه میوه به سرعت افزایش می‌یابد. معمولا از تشکیل میوه تا ریزش طبیعی آن‌ها، زمانی در حدود 120-180روز طول می‌کشد.
برخی ارقام، قابلیت تولید میوه بزرگتري داشته و ارزش تجاري بالاتري دارند. بدیهی است که مدیریت باغداري نیز نقش مهمی در تعیین درشتی و کیفیت خوراکی و ظاهري میوه‌ها خواهد داشت. بعنوان مثال تنک کردن میوه‌هاي کوچک و بدشکل می‌تواند تاثیر بارزي در رشد میوه‌هاي باقی‌مانده و برداشت میوه‌هاي درشت‌تر داشته باشد.
سرعت تنفس میوه حدود 100روز بعد از گلدهی به دلیل افزایش سریع اندازه میوه و قند افزایش می‌یابد. سپس به آرامی در میوه بالغ کاهش و بلافاصله در آستانه رسیدن فعال با تولید اتیلن افزایش می‌یابد. معیار بلوغ و برداشت میوه براي حفظ کیفیت پس از برداشت میوه مهم است. برخی ارقام چون یونیک (خیلی زودر س) و آپولو (میارس) در زمان افتادن از درخت در مرحله رسیدگی کامل هستند. رنگ پوست میوه فیجوآ همانند میوه سایر درختان میوه طی بلوغ تا رسیدن تغییر فاحشی نمی‌کند. بنابراین تشخیص میوه رسیده از نارس مشکل است.
کیفیت بالاي میوه در زمان برداشت اهمیت زیادي دارد. همچنین تعیین بلوغ بهینه میوه در زمان برداشت نیز مهم است. برداشت میوه در زمان بلوغ مناسب، عمر انباري بالا و کیفیت مطلوب خوراکی میوه را تضمین می‌کند. میوه‌هایی که خیلی زود و قبل از بلوغ مناسب برداشت شوند طعم نامطلوبی حتی بعد از رسیدن همراه با چروکیدگی در پوست خواهند داشت و گوشت آن‌ها سفت است. در مقابل میوه‌هایی که دیر و در آخر فصل برداشت شده و کاملا رسیده شده باشند بخشی از گوشت میوه که بذور را در برگرفته است قهوه‌اي شده و طعم مطلوبی نداشته، انبارمانی آن‌ها ضعیف است و به سرعت نرم و پوسیده می‌شوند. از ترکیباتی که تعیین کننده طعم میوه هستند متیل بنزوآت سهم بیشتري نسبت به اتیل بنزوآت و اتیل بوتانوآت دارد.