1)استفاده درست و به اندازه از پسماندهای خوراکی موجب رفع کمبودهای تغذیه‌ای طیور و بهبود رشد، سلامتی و تولید آن‌ها می‌شود.
2)موجب کاهش هزینه خوراک گشته و می‌تواند جایگزین قسمتی از مواد خوراکی معمول نظیر ذرت، گندم و کنجاله سویا باشد، علاوه بر این، موجب استفاده بهینه از منابع موجود شده و کمک فراوانی به کاهش تولید زباله تر و دور ریز حاصل از مواد غذایی در منازل خواهد نمود. البته باید توجه داشت از تغذیه مواد غذایی فاسد و یا کپک‌زده به مرغان باید به شدت پرهیز نمود زیرا موجب مسمومیت، بیماری و حتی مرگ این پرندگان خواهد شد. برای استفاده از هر پسماند خوراکی در تغذیه مرغان بومی، ارزش نسبی و حد مجاز استفاده از آن در جیره باید رعایت شود، تا یک جیره غذایی نسبتا متعادل از نظر میزان انرژی و پروتئین در اختیار این طیور قرار گیرد.
باید توجه داشت در یک جیره حاوی پسماندها و ضایعات، در مجموع حداکثر تا 20 درصد یک جیره غذایی روزانه مرغ بومی را پسماندهای خوراکی می‌توانند شامل شوند و 80 درصد جیره باید از اقلام اصلی جیره تشکیل شده باشد. در خصوص ترکیب شیمیایی پسماندها و ضایعات مواد خوراکی، تلاش شده از منابع معتبر و نزدیک به واقع ذکر شوند، اگرچه تنوع زیادی در ترکیبات شیمیایی این مواد می‌تواند وجود داشته باشد. پسماندها و ضایعات مواد خوراکی می‌توانند جایگزین بخشی از اقلام اصلی خوراک گردند.
نیازهای غذایی اصلی مرغ بومی
مرغ بومی تا قبل از بلوغ جنسی و تخم‌گذاری، نیمچه یا پولت نامیده می‌شود. طیور به مواد مغذی اصلی شامل: مواد انرژی‌زا نظیر ذرت، گندم و جو، مواد پروتئینی نظیر کنجاله سویا، پودر ماهی، پودر گوشت، چربی و روغن‌ها، کلسیم، فسفر، مکمل ویتامینی و معدنی و نمک نیاز دارند. نیمچه بومی در سنین مختلف خود نیازهای غذایی مختلفی از نظر انرژی و پروتئین و دیگر مواد مغذی دارد. مرغ تخمگذار نیز همانند نیمچه به انواع مواد مغذی برای حیات و تولید خود نیاز دارد، با این تفاوت که به دلیل تولید تخم‌مرغ، نیاز بالاتری به انرژی، پروتئین، کلسیم و اسید چرب ضروری اسید لینولئیک دارد. نیمچه بومی در مراحل سنی صفر تا 6 ،7 تا 14 و 15 تا 20 هفتگی به جیره‌های غذایی حاوی 2600 کیلوکالری انرژی قابل سوخت و ساز در هر کیلوگرم جیره و به ترتیب 18،15 و 12 درصد پروتئین نیاز دارد. مرغ بومی تخمگذار نیز به جیره غذایی حاوی 2550 تا 2700 کیلوکالری انرژی قابل سوخت و ساز در هر کیلوگرم جیره و 5/14درصد پروتئین نیاز دارد.
شکل1- دانه‌های مورد استفاده در تغذیه مرغ
برخی مواد خوراکی مرسوم
دانه ذرت: ذرت مهمترین غله مورد استفاده در تغذیه طیور است. دانه ذرت حاوي حدود 73 درصد نشاسته بوده، الياف بسيار پايين و ميزان انرژي قابل سوخت و ساز بالايي 3350 (کيلوكالري در كيلوگرم) دارد. ميزان روغن ذرت از 3 تا 4 درصد ماده خشك متغير بوده و حاوي ميزان بالايي اسيدلينولئيك است. ذرت حاوي رنگدانه‌های نارنجی و زرد گزانتوفيل‌ها وكاروتن‌ها مي‌باشد. دانه ذرت قبل از تغذیه به مرغ باید تحت تأثیر فرآیندهایی نظیر پلت شدن و یا آسیاب شدن قرار گیرد. ذرت انرژی و نشاسته خوبی داشته و از منابع خوب اسید چرب لینولئیک است که یک اسید چرب ضروری برای طیور میباشد و لذا توصیه شده است حداقل به میزان 20 درصد در جیره وجود داشته باشد. مقدار توصیه شده دانه ذرت در جیره نیمچه بومی تا 60 درصد و در مرغ تخمگذار تا 70 درصد جیره است.
ملاحضات ذخیره و مصرف: ذرت بسیار مستعد کپک‌زدگی است، لذا از ذخیره ذرت در ظروف و مکان‌های مرطوب و نمور و یا به مدت طولانی باید پرهیز نمود. ذرت آسیاب شده باید در عرض 2 و حداکثر 3 هفته مصرف شود. ذرت درسته بهتر است در درون کیسه‌های پلاستیکی و بر روی الوارهای چوبی که از سطح زمین 10 الی 20 سانتی‌متر فاصله دارد و در یک انبار یا مکان خشک و دارای تهویه کافی نگهداری شود. از تغذیه ذرت کپک‌زده به مرغان باید خودداری نمود، زیرا باعث بیماری، کاهش تولید و نازک شدن پوسته تخم‌مرغ می‌شود. در هنگام آسیاب نمودن ذرت، از آسیاب کردن بیش از حد نرم باید پرهیز نمود و اندازه ذرات ذرت آسیاب شده در حد متوسط بوده و به اندازه‌ای باشد که مرغ بتواند آن را از کف دانخوری بر چیند و مصرف کند. ذرت آسیاب شده در صورتی که بیش حد، ریز باشد، در کف دانخوری باقی مانده و موجب اتلاف ذرت خواهد شد.
دانه گندم: گندم از نظر ارزش غذايي بالاتر از جو و جو دوسر و پایين‌تر از ذرت قرار دارد. ميزان پروتئين گندم معمولا بين 8 تا 14 درصد ماده خشك است. گندم حاوي 5 تا 8 درصد پنتوزان‌ها است، به همين دليل استفاده از سطوح بالاتر از30 درصد در جيره غذايي پرندگان جوان، بدون استفاده از آنزيم‌هاي خارجي ممكن است مشكلاتي را به جهت افزایش چسبندگي مواد هضمی ايجاد نموده و موجب كاهش قابليت هضم كل جيره، چسبندگی مقعد، افزایش مصرف آب و رطوبت بستر شود.
طبیعت پروتئین‌های گندم به گونه‌ای است که سبب می‌شود ذرات گندم به اطراف نوک چسبیده و برای جوجه‌های جوان مشکل زیادی ایجاد نماید. این مشکل در مواردی که مقدار زیادی گندم به جیره‌هایی که به صورت خیلی نرم آسیاب شده‌اند، اضافه شود نیز وجود دارد. چسبیدن خوراک به نوک سبب کاهش مصرف خوراک و رشد میکروب‌ها در خوراک چسبیده به نوک و دهان می‌گردد. استفاده از مقادیر زیاد گندم برای جوجه‌های جوان و به ویژه جوجه بوقلمون‌ها می‌تواند منجر به چسبندگی مقعد و مرطوب شدن بستر شود. مقدار توصیه شده دانه گندم در جیره نیمچه بومی تا20 درصد و در مرغ تخمگذار، نیز تا20 درصد جیره است که در صورت استفاده از مکمل آنزیم (مولتی آنزیم مخصوص جیره بر پایه گندم) امکان افزایش میزان گندم به 60 درصد جیره، در جیره‌های فرموله شده وجود دارد.
ملاحظات مصرف: برای تغذیه گندم به نیمچه‌ها، گندم نباید آسیاب نرم باشد بلکه بهتر است به صورت دونیم استفاده شود. گندم فاقد رنگریزههای گیاهی نظیر کاروتن‌ها و گزانتوفیل‌ها برای رنگ زرده تخم‌مرغ است، لذا در صورت تغذیه گندم به طیور، افزودن 1 تا 2 درصد روغن یا چربی و همچنین مواد غذایی حاوی رنگریزه طبیعی نظیر پودر یونجه یا شبدر، تفاله هویج، تفاله پرتقال (به میزان 1 تا 2 درصد جیره) و یا باقی‌مانده سبزیجات لازم است.
دانه جو: یک دانه با فيبر بالا و با خوشخوراكي متوسط مي‌باشد كه جهت تنظيم جيره‌هاي كم انرژي يا با انرژي متوسط براي طيور استفاده مي‌شود. مقدار پروتئين خام جو به طور متوسط 10 تا 12 درصد و انرژي قابلسوخت و ساز ظاهري آن نيز براي طيور در حدود 2600 كيلوكالري در هر كيلوگرم مي‌باشد. عمده‌ترين مشكل جو براي طيور، بتاگلوكان‌هاي موجود در آن است.
در هنگام استفاده از جو در تغذیه طیور اگر از آنزیم مناسب (گلوکاناز) استفاده نشود، میزان جو مصرفی در جیره باید محدود گردد. در مقایسه با گندم، جو دارای الیاف بیشتر و نشاسته کمتری بوده، به همین دلیل ممکن است برای طیور قابلیت هضم کمتری داشته باشد. ارزش غذایی جو به واریته، میزان پروتئین و وزن حجمی دانه بستگی دارد. از نظر کیفی، جو مانند سایر غلات، کیفیت پروتئین متوسطی داشته و به ویژه از نظر اسید آمینه لیزین محدودیت و یا کمبود دارد. جو به طور کلی از نظر ویتامینهای D ،A و ( E محلول در چربی) و ماده معدنی کلسیم فقیر است.
میزان توصیه شده دانه جو برای پرندگان جوان تا سن یک ماهگی، 10 درصد جیره، برای نیمچه‌های 2 تا 5 ماهه، 15 درصد و در مرغ تخمگذار تا 20 درصد جیره است که در صورت استفاده از مکمل آنزیمی مخصوص جیره بر پایه جو، امکان افزایش میزان جو تا 40 درصد جیره وجود دارد.
ملاحظات مصرف: جو به طور معمول به تنهایی در تغذیه مرغ بومی استفاده نمی‌شود و همراه با گندم یا ذرت مصرف می‌شود. در صورت استفاده از جو در تغذیه مرغان بومی، کمبود انرژی آن باید با افزودن مقدار کافی روغن یا چربی به جیره جبران شود. همچنین مواد رنگریزه زرده تخم‌مرغ از طریق تغذیه مواد گیاهی نظیر سبزیجات یا پودر یونجه تأمین شود. دانه جو باید قبل از مصرف توسط آسیاب چکشی دو نیم تغذیه شود. در صورت فراهم نبودن امکان دو نیم کردن دانه‌ها، می‌توان دانه‌ها را شب خیساند و روز بعد دانه‌های خیس خورده و نرم شده را با دیگر اجزای جیره مخلوط و به مرغان بالغ تغذیه کرد.
کُنجاله سویا
کنجاله سویا از منابع پروتئین گیاهي است که به میزان زیادي در جیره طیور استفاده مي‌شود. دانه سویا حاوي 16 تا 21درصد روغن بوده و کنجاله روغنکشي شده آن توسط حلال در حدود 1درصد روغن دارد. این کنجاله از لحاظ اسید آمینه لیزین غنی بوده ولی از نظر متیونین و سیستئین کمبود دارد. میزان پروتئین کنجاله بسته به رقم دانه و شرایط فرآوري جهت استخراج روغن متغیر است. کنجاله‌هاي با پروتئین بالا (48.5 درصد) از سویاهاي بدون پوسته حاصل شده، در حالی‌که کنجاله‌هاي با پروتئین پایین (44درصد) حاوي مقادیر متغیري پوسته بوده و در نتیجه فیبر آن‌ها بالاتر و میزان انرژی قابل سوخت و ساز ظاهری آن پایین است.
انرژی قابل سوخت و ساز کنجاله سویا برای طیور در حدود 2550کیلوکالری در کیلوگرم ماده خشک است. مقدار توصیه شده کنجاله سویا در جیره نیمچه بومی تا 25درصد و در مرغ تخمگذار تا 30 درصد جیره است.
ملاحظات مصرف: با توجه به کیفیت خوب پروتئین کنجاله سویا، توصیه شده است که حداقل به میزان 10 درصد در جیره طیور وجود داشته باشد. از مشکلات مهم کنجاله سویا انواع تقلب در این محصول میباشد و لذا کنجاله سویا باید از محل مطمئن و با ضمانت خریداری شود، تا در صورت اثبات تقلب و نداشتن کیفیت لازم، بتوان آن را مرجوع کرد. در صورتی که کنجاله سویا کیفیت مناسب را نداشته باشد و حاوی خاکستر یا فیبر بیش از حد بوده و پروتئین لازم را نداشته باشد، موجب بیماری و کاهش تولید مرغان شده و در صورتی که به آن اوره یا دیگر ترکیبات نیتروژنی غیرپروتئینی اضافه شده باشد، برای طیور بسیار مضر است و می‌تواند موجب کوری پرندگان شود.
سنگ آهک و پوسته صدف
کلسیم یکی از عناصر ضروری و مورد نیاز طیور است. در جوجه در حال رشد قسمت اعظم کلسیم برای استخوان سازی مصرف می‌شود، در حالی‌که در مرغ بالغ قسمت عمده کلسیم صرف تشکیل پوسته تخم مرغ می‌گردد. کلسیم همچنین برای انعقاد خون ضروری است. همراه با سدیم و پتاسیم برای تنظیم ضربان قلب لازم است و در حفظ حالت اسیدی- بازی بدن دخالت دارد. سنگ آهک و پوسته صدف دو منبع رایج کلسیم هستند که در حالت خالص حاوی حدود 38 درصد کلسیم هستند. پوسته صدف به عنوان یک شکل غیر‌محلول کلسیم که کلسیم آن به آرامی رها می‌شود، شناخته شده است که بقایای آن برای مدتی در دستگاه گوارش باقی می‌ماند. سنگ آهک بسته به اندازه ذرات و ساختار فیزیکی آن، محلول‌تر میباشد و ماندگاری کمتری در دستگاه گوارش دارد.
سنگ آهک خرد شده یا همان کربنات کلسیم از آسیاب نمودن سنگ آهک به دست می‌آید. ذرات سنگ آهک باید آنقدر درشت باشند که پرنده بتواند به راحتی آن‌ها را با نوک بردارد. تغذیه سنگ آهک یا پوسته صدف خرد شده می‌تواند همراه با سایر اجزای جیره باشد و یا اینکه در ظروفی جداگانه به صورت تغذیه آزاد در اختیار پرنده قرار داده شوند. مقدار توصیه شده سنگ آهک یا پوسته صدف خرد شده در جیره نیمچه بومی تا 1.5درصد و در مرغ تخمگذار تا 7 درصد جیره است.
ملاحظات مصرف: نیاز مرغان تخمگذار به کلسیم چندین برابر نیمچه‌ها و مرغان غیر تخمگذار است، زیرا کلسیم کافی برای تشکیل پوسته تخم‌مرغ لازم دارند و لذا در صورت کمبود کلسیم در جیره، تولید تخم‌مرغ کاهش یافته، پوسته تخم‌مرغ نازک شده و تولید تخم‌مرغهای لمبه افزایش خواهد یافت. علاوه بر این احتمال شیوع تخم‌مرغ خواری در بین پرندگان را افزایش خواهد داد. از این رو تأمین کلسیم کافی برای مرغان بومی تخمگذار بسیار حائز اهمیت است. از سوی دیگر باید دقت نمود که میزان کلسیم جیره بیش از مقادیر توصیه شده نباشد که موجب بد شدن کیفیت پوسته تخم‌مرغ و کمبود سایر عناصر مورد نیاز برای طیور نظیر منگنز و روی می‌شود.