مشخصات گیاه‌شناسی مارچوبه
مارچوبه با نام علمی (Asparagus officinalis L. ) از خانواده (Asparagaceae) گیاهی تک لپه و دو پایه از جمله سبزی‌های دائمی می‌باشد. مارچوبه دو نوع ساقه هوائي دارد. يكي ساقه‌هايي است كه مصرف خوراكي داشته و برگ ندارد. دوم ساقه هوائي است كه داراي برگ بوده و غير خوراكي است. ساقه‌هاي نيزه‌اي يا خوراكي سطحي صاف داشته و داراي برگ‌هاي تغيير شكل يافته يا فلس مانند در طول ساقه يا در نوك ساقه مي‌باشند. ساقه‌هاي نيزه‌اي اگر برداشت نشوند و به رشد خود ادامه دهند از محل محور برگ‌ها (فلس ها) توليد شاخه‌هاي تغيير شكل يافته يا كلادوفيل نموده و در نهايت توليد گل خواهند كرد. به دليل شكل خاص اين شاخه‌ها، گاهي به آن‌ها سرخس اطلاق مي‌شود كه در روي آن‌ها اندام‌هاي برگ مانند قرار دارند. اندام‌هاي برگ مانند مجموعه‌اي از برگچه‌هاي سوزني است كه كلادودس نامیده می‌شوند و بطور گروهی (به تعداد 3 تا 8 برگچه) قرار می‌گیرند. هر كدام از اين برگچه‌ها 2.5 در حدود سانتيمتر طول دارد كه در مقطع عرضي دايره‌اي بوده و به طرف بيرون باريك مي‌شوند. متوسط ارتفاع بوته بالغ مارچوبه 150 الي 240 سانتيمتراست.
گلدهي مارچوبه در سال دوم شروع مي‌شود، اما در شرايط آب و هوائي گرم 100 الي120 روز بعد از كاشت به گل مي‌رود. گل‌هاي ماده و نر بر روي بوته‌هاي مجزايي تشكيل مي‌شوند. ميوه مارچوبه سته است و داراي سه حجره و در هر حجره يك تا دو بذر سياه و براق وجود دارد كه ميوه‌هاي سه حفره‌اي بوجود مي‌آورند و ضخامت آن‌ها در حدود نيم سانتيمتر است. ميوه‌ها كه سته مي‌باشند در ابتدا سبز رنگ بوده و بعد قرمز مي‌شوند. هر ميوه حاوي 3 الي 9 دانه است و بذر سياه دارد.
جدول 1- مشخصات گیاه‌شناسی مارچوبه
|
نام فارسی
|
مارچوبه
|
|
نام انگلیسی
|
Asparagus
|
|
نام علمی
|
Asparagus officinalis L.
|
|
خانواده
|
Asparagaceae
|
شکل 1- آشنایی با بوته، برگ، گل و میوه گیاه مارچوبه
کاشت
مارچوبه در هر نوع آب و هوا و خاکی قابل کشت است اما آب و هوای معتدل با زمستان سرد مناسب آن است. مارچوبه به یک دوره خواب زمستانی به مدت 600-1000 ساعت در دمای 10 درجه سانتیگراد نیاز دارد. این خواب، رشد قسمت هوایی آن را متوقف کرده و موجب تجمع مواد غذائی در ریشه‌ها می‌شود. در صورت عدم وجود سرمای مذکور گیاه در تمام فصول همواره به رشد رویشی ادامه داده از تولید اقتصادی باز می‌ماند. مقاومت مارچوبه به سرمای 15- درجه سانتیگراد می‌باشد.
مارچوبه گیاهی است دائمی که 25 سال در خاک می‌ماند و 10-15 سال باردهی اقتصادی دارد، لذا انتخاب خاک مناسب و تقویت آن در کشت اهمیت فراوانی دارد و بهترین خاک برای آن خاکی عمیق، قوی، با تخلخل زیاد، نمدار و دارای pH بین 6 - 6.8 می‌باشد.
روش ازدیاد مارچوبه بذر و نشاء می‌باشد که روش نشاء ارجحیت دارد. بذر مارچوبه را پس از سبز کردن به مدت یک سال در خزانه نگهداری می‌نمایند و در بهار سال آینده ریشه‌های یک ساله را از خزانه خارج و پس از قطع ساقه هوایی در زمین اصلی نشاء می‌کنند.
جهت کاشت مارچوبه در زمین اصلی، پس از تقویت زمین در پائیز با کودهای دامی و شیمیایی مطابق با آزمون خاک، زمین را صاف و هموار و کلوخه‌ها را خرد می‌نمایند و چاله‌هایی به فاصله 30-50 سانتیمتر روی خطوطی به فاصله 120-150 سانیمتر ایجاد می‌کنند و داخل چاله‌ها را تا ارتفاع 5-10 سانتیمتر خاک زراعی مرغوب می‌پاشند و نهال یک ساله را روی آن می‌کارند.
شکل 2- مزرعه مارچوبه
داشت
مارچوبه به دليل اين كه ريشه عميقي دارد مي‌تواند از اعماق پروفيل خاك آب جذب كند. در بعضي از نواحي خشك و نيمه خشك به ارتفاع 50 سانتيمتر آب يا بيشتر در طي رشد رويشي يا مرحله رشد سرخسي داده مي‌شود. همچنين در اقليم‌هاي گرم و خشك بعد از دورة رشد تابستانه مدتي آبياري نمي‌كنند تا دورة خواب القا شود. در مناطقي كه رشد در سرتاسر سال اتفاق نمي‌افتد در اواخر پائيز يا اوايل زمستان آبياري نمي‌كنند تا تنش رطوبتي باعث شروع خواب گردد. تعداد دفعات آبياري به دما، سرعت باد و رطوبـت نسبي بستگي دارد. بعد از برداشت به مقدار كافي آبياري مي‌كنند تا باعث حفظ و افزايش رشد سرخسي شود . آبياري پائيزه باعث افزايش توليد در بهار سال بعد گرديده و از طرفي خسارت يخبندان زمستانه را كاهش داده است. پس از سبز شدن گياه آبياري بسته به فصل و منطقه تغيير مي‌كند بدين صورت كه در پائيز هر 15-20 روز و در زمستان هر 35-40 روز و در بهار هر 12-15 روز و در تابستان هر 7 -10 روز مي‌بايستي آبياري مزرعه صورت بگيرد و مجموعاٌ در طول يك سال با توجه به تعـداد و ميـزان هر آبياري چيزي در حدود 35-40 هزار متر مكعب در روش آبيـاري نـشتي نيـاز دارد كـه مطمئنا اگر از آبيـاري قطـره‌اي استفاده شود اين ميزان به نصف تا يك سوم كاهش مي‌يابد.
مارچوبه زمين را به مدت زيادي اشغال مي‌كند بنابراين لازم است خاك حاصلخيز و عاري از علف‌هاي هرز باشد. كوددهي، به خاك و شرايط اقليمي بستگي دارد. مارچوبه در خاك‌هايي كه داراي مـواد آلـي کافي هستند خوب رشد مي‌كند. در خاك‌هاي معدني، مصرف مواد آلي ممكن است از افـزودن نيتروژن، فـسفر و پتاسيم مهم‌تر باشد. بعضي از خاك‌هاي آلي قبل از كشت به كود شيميايي احتياج ندارند. مواد آلي را مي‌تـوان به شكل كود دامي يا كود سبز به زمين داد. كشت كود سبز سويا، شبدر و لوبيا براي اختلاط با خاك مناسب مي‌باشند. چون مقداري نيتروژن به خاك اضافه مي‌كنند. از غلات دانه ريز مانند چاودار، گندم، يولاف و يا جو نيز مي‌توان استفاده كرد.
برداشت
قسمت خوراکی مارچوبه ساقه‌های هوایی به طول 20-25 و قطر 1.5-52.5 سانتیمتر می‌باشند که روی ریزوم، ظاهر و به وسیله کاردک‌های مخصوص مارچوبه کنی برداشت می‌شوند.
برداشت اقتصادی مارچوبه از سال سوم و به مدت 10-15 سال انجام می‌گیرد و هر ساله بسته به قدرت و ضعف بوته 4-10 هفته به طول می‌انجامد. چنانچه برداشت بیش از حد طول بکشد میزان تولید کاهش یافته و جوانه‌ها نازک و نامرغوب می‌گردند. مارچوبه خوراکی ممکن است به صورت سبز یا سفید برداشت شود ساقه هوائی مارچوبه اگر پیش از خروج از خاک برداشت شود سفید و در صورت خروج سبز می‌گردد. مارچوبه سبز حاوی ویتامین C بیشتری است. با آغاز فصل سرما شاخ و برگ هوائی خشک می‌گردند که بهتر است برای بهبود وضعیت ریشه کف برگردند. عملکرد مارچوبه حدود 6 تن در هکتار برآورده می‌شود.
شکل 3- برداشت دستی مارچوبه