مشخصات گیاه‌شناسی گل گاوزبان
گل گاوزبان با نام علمی (Echium amoenum) از خانواده (Borages)، گیاهی دو یا چند ساله به ارتفاع تقریبی 20ـ 80 سانتیمتر و ساقه گل‌دهنده 60ـ 80 سانتی‌متري است. این گیاه داراي کرك‌هاي نسبتا نرم است که بر روي برگ‌ها به حالت خوابیده و در سایر قسمت‌ها به صورت افراشته و مخلوط با کرك‌هاي کوتاه و متراکم است. ساقه گیاه تا حدودي ساده و خمیده به سمت بالا است. برگ‌هاي قاعده‌اي به طول حدود 20 سانتیمتر و عرض 5 سانتیمتر به صورت سر نیزه‌اي و در قسـمت دمبرگ باریک شده و نوك تیزاند. گل‌آذین با گل‌هاي قیفی شکل به رنگ قرمز ارغوانی به طول 25 تا 40میلی‌متر میله‌هاي پرچم نامساوي، میوه فندقه، ایستاده، با سطح ناهموار و غده‌دار و در هر جام گل 2 تا 4 عدد می‌باشد. که پس از خشک شدن به رنگ آبی یا بنفش در می‌آیند. در هر سنبله تعداد زیادي گل وجود دارد که به تدریج از پایین به بالا باز می‌شـوند و این گل‌ها از نظر دارویی مهم هستند. قسمت‌هاي مورد استفاده جام‌هاي به رنگ بنفش تا ارغوانی مورد مصرف است. که داراي قسمت لوله‌اي است و به تدریج به طرف بالا شیپوري شکل می‌شـود. این جام‌ها بعد از خشک شدن به رنگ آبی تا بنفش در می‌آیند. ریشه اصلی گیاه طویل و چوبی است که درگیاهان چند ساله به قطر بیش از 10 سانتیمتر می‌رسد. وزن خشک هر بوته گل گاوزبان در پایان سال سوم حدود 650 گرم و وزن هزار دانه 9 تا 12 گرم است.
جدول 1- مشخصات گیاه‌شناسی گل گاوزبان
|
نام فارسی
|
گل گاوزبان
|
|
نام انگلیسی
|
Borago Oxtongue flower
|
|
نام علمی
|
Echium amoenum
|
|
خانواده
|
Borages
|
شکل 1- آشنایی با بوته، برگ، گل و دانه گل گاوزبان
کاشت
تکثیر گل گاوزبان ایرانی با استفاده از بذر انجام می‌شود و آن را در فصول بهار و پائیز میتوان کشت کرد. این گیاه به صورت مستقیم در زمین اصلی و همچنین از راه خزانه‌گیري و نشا کاري نیز قابل کشت است. که بهترین روش، روش نشاءکاري است. نشاءها را در مرحله 4 تا 6 برگی و گاهی تا 8 برگی به زمین اصلی انتقال داده و با فاصله 50 در 50 سانتیمتر آن‌ها را کشت می‌کنند. کشت این گیاه به صورت دیم در مناطقی با بارندگی بیش از 300 میلی‌متر و پراکنش خوب نیز میسر است. بذر لازم براي کشت این گیاه به میزان 10 تا 15 کیلوگرم در هکتار است.
گل گاوزبان در هر خاکی قابل رویش است ولی خاك با بافت متوسط (بافت لومی( نسبتاً غنی و مرطوب با زهکشی خوب و داراي مواد آلی براي تولید آن مناسب است. گاوزبان در خاك‌هایی با محدوده pH ، 5/4 -2/8 قادر به رشد است. متوسط pH مناسب براي رشد گاوزبان 6/6 گزارش شده است.
شرایط آب و هوایی کوهستانی سردسیر و نیمه مرطوب که در طول بهار و تابستان داراي باران‌هاي متناوب می‌باشند براي کشت دیم مفید است. کاشت بذر گل گاوزبان در فصل‌هاي پائیز و بهار امکان دارد. تاریخ کاشت بذر از اواخر اسفند تا خرداد ماه است. چنانچه منطقه داراي زمستان خیلی سرد نباشد انجام عملیات کاشت را میتوان در پاییز از اوایل مهر تا اواخر آبان انجام داد که در این صورت گیاهان سبز شده در پاییز، در اردیبهشت ماه سال بعد به گل می‌روند. کشت مستقیم در مناطق سرد اواسط مهر تا اواسط آبان و در مناطق معتدل در اواخر آبان کشت می‌شود. عمق کاشت 3 تا 6 سانتیمتر فاصله بین ردیف‌ها 40 تا 70 سانتیمتر است.
کشت غیرمستقیم در فصل پاییز یا اوایل بهار بذر در خزانه در هواي آزاد کشت شده و پس از سبز شدن و در مرحله 6-8 برگی به مزرعه منتقل می‌شـود کشـاورزان به طور معمول در مزرعه گیاهچه‌هایی که از ریخته شدن بذر در اطراف بوته‌هـا سبز شده‌اند براي توسعه کشت آن استفاده مینمایند، ضمن این که با انجام ایـن کار از تراکم بیش از حد گیاه در طول دوره رویش در سال‌هاي بهره‌برداري کاسته می‌شـود و تراکم مطلوب گیاه در مزرعه حفظ خواهد شد. پرورش دهندگان پس از 5 تا 7 سال مزارع گل گاوزبان را شخم‌زده و بذور ریخته شده دوباره سبز می‌شوند که بهتر است براي کاهش خسارت بیماري‌ها و علف‌هاي هرز از تناوب استفاده شده و گیاه دیگري به مدت یک یا دو سال کشت شود.
شکل 2- مزرعه گل گاوزبان
داشت
طبق تحقیقات به عمل آمده در منطقه الموت قزوین میزان دور آبیاري 7تا 14روز یکبار و به میزان 3000 متر مکعب در هکتار بیشترین عملکرد را دارد. که میزان عملکرد محصول با این مقدار آبیاري نسبت به کشت‌هاي دیم 2 تا 3 برابر بوده است. کشت در شرایط دیم طول دوره گلدهی گیاه کاهش می‌یابد و از سال سوم به بعد عملکرد آن به شدت کاهش می‌یابدکه میزان کاهش به میزان نزولات جوي بستگی دارد.
شکل 3- آبیاری قطره‌ای مزرعه گل گاوزبان
در کشت گل گاوزبان باید از زمین‌هاي حاصلخیز استفاده شود از آنجا که این گیاه 5 تا 7 سال در یک مکان باقی می‌ماند. از این‌رو تمام نیازهاي غذایی آن در این مدت باید تامین شود. بنابراین، 30 تن کودهاي دامی به طور کاملا پوسیده در فصل پاییز به زمین اضافه شده و شخم زده می‌شود. 60 تا 80کیلوگرم در هکتار کود اکسید فسـفر و 60 کیلوگرم نیتروژن به شکل اوره استفاده می‌شود تمام کود فسـفره قبل از کاشت ولی نصف نیتروژن به صورت سرك یک ماه پس از کاشت به صورت ردیفی در داخل شیارها قرار داده و با خاك پوشانده می‌شود.
پس از افزودن کود دامی و کودهاي فسفره و پتاس در اوایل پائیز به مزرعه بایستی توسط شخم مناسب با خاك مخلوط شود. پس از یک ماه در اواسط فصل پائیز شخم سطحی، دیسک، تسطیح و جوي و پشته (فارو) مزرعه براي کاشت آماده می‌شود.
برداشت
جام‌هاي گل گاوزبان را همزمان با گلدهی گیاه یعنی از اول اردیببهشت تا خرداد ماه با دست جمع‌آوري می‌شود. هر نفر کارگر با 8 ساعت کار روزانه حدود 5 تا 10 کیلوگرم گل تازه که حدود نیم تا یک کیلو گل خشک است جمع‌آوري مینمایند. براي بالا رفتن کیفیت اندام دارویی آن را باید در سایه با دماي ملایم و در سطح وسیع، براي جلوگیري از رشد قارچ‌ها و از بین رفتن گل‌ها، خشک نمود.
در گاوزبان ایرانی فقط گل برداشت می‌شود. در سال اول گیاه به صـورت رزت بوده و از سال دوم گل می‌دهد که تا 5 الی 7 سال رشد و نمو گیاه می‌تواند ادامه داشته باشد. بیشترین بازده این گیاه در سال‌هاي چهارم و پـنجم رشد آن است که بیشترین میزان گل را تولید می‌کند. گلدهی از نیمه اردیبهشت آغاز می‌شود و تا تیر ماه ادامه دارد. بعد از شکفته شدن گل‌ها باید آن‌ها را برداشت نمود که در غیر اینصورت بعد از دو تا سه روز گل‌ها شروع به ریزش می‌کنند. گل‌هاي جمع‌آوري شده را روي پارچه تمیز ریخته و در سایه عمل خشک کردن انجام می‌شود.
شکل 4- برداشت دستی گل گاوزبان