مشخصات گیاه‌شناسی شیرین بیان
شیرین بیان با نام علمی (GIycyrrhiza glabr)، از خانواده (fabaceae)، گیاهی علفی، چند ساله، درختچه‌اي، دولپه‌اي، میوه داراي غلاف، ساقه‌هاي زیرزمینی (ریشه) گیاه را در سال سوم جهت استفاده‌هاي دارویی برداشت می‌کنند. ارتفاع این گیاه متفاوت و بین 100 تا 200 سانتیمتر است؛ گیاه داراي شاخ و برگ‌هاي انبوه و فراوان است؛ برگ‌ها مرکب و داراي چهار تا هفت جفت برگچه و یک برگچه انتهایی است، رنگ برگچه‌ها سبز تیره است؛ گل‌ها نامنظم و به رنگ زرد، ارغوانی یا بنفش و به صورت مجتمع در انتهاي ساقه‌هاي گلدهنده مشابه می‌شوند؛ طول گل‌هـا به بیش از یک سانتیمتر می‌رسد؛ گیاه اواخر بهار و اوایل تابستان (خرداد-تیر) به گل می‌رود؛ معمولاً زمان گلدهی، اردیبهشت تا خرداد است، گل‌آذین خوشه، گل‌ها داراي دمگلی بسیار کوتاه، برگ‌ها مرکب شانه‌اي فرد، کرکدار، سرنیزهاي و لوزوي تخم‌مرغی شکل است. هر سال رشد اندام‌هاي رویشی گیاه از اوایل فروردین شروع می‌شود. این اندام‌ها در پاییز از بین می‌روند ولی اندام زیرزمینی آن بـاقی میماند داراي ریشه خیلی ضخیمی است. میوه به طول دو تا سه سانتیمتر و خرمایی رنگ است، طرفین میوه باریک و کم و بیش نوك تیز می‌شود، داخل میوه سه تا پنج دانه لوبیایی شکل به رنگ قهوه‌اي وجود دارد؛ پوسته دانه ضخیم و محکم و وزن هزار دانه10گرم است؛ طول ریشه شیرین بیان متفاوت است و به نوع گیاه و شرایط اقلیمی محل رویش بستگی دارد و بین 30 تا 60 سانتیمتر است، طول ریشه در مناطق خشک و خاك‌هاي سبک به 200سانتیمتر هم می‌رسد.
جدول 1- مشخصات گیاه‌شناسی شیرین بیان
|
نام فارسی
|
شیرین بیان، ریشـه مجـو، عـرق سوس
|
|
نام انگلیسی
|
Liquorice
|
|
نام علمی
|
GIycyrrhiza glabra
|
|
خانواده
|
fabaceae
|
شکل 1- آشنایی با بوته، برگ، گل و ریشه گیاه شیرین بیان
کاشت
از آنجا که منشاء این گیاه نواحی مدیترانه است در طول رویش به هواي گرم و آفتاب کافی نیاز دارد. ریشه این گیاه در خاك‌هاي شنی با ضخامت زیاد گسترش زیادي یافته عملکرد آن نیز افزایش می‌یابد. شیرین بیان در دماي 6 تا 28 درجه سانتیگراد می‌روید. شیرین بیان گیاهی نورپسند است. نور کافی سبب افزیش مواد موثره ریشه می‌شود.
اوایل بهار (فروردین) زمان مناسبی براي کشت مستقیم بذر در زمین اصلی است. فاصله ردیف‌هاي کاشت از یکدیگر 60 سانتیمتر و عمق بذر موقع کاشت 2 تا 3 سانتیمتر مناسب می‌باشد. بذر مورد نیز براي هر هکتار زمین 12 تا 15کیلوگرم است. اوایل بهار (فروردین – اردیبهشت) نیز زمان مناسـبی براي کاشت بذر در خزانه هوایی آزاد کشت (غیرمستقیم) می‌باشد. فاصله ردیف‌هـا از یکدیگر در خزانه 30 تا 40 سانتیمتر مناسب است. عمق بذر شیرین بیان موقع کاشت باید 2 سانتیمتر باشد. درکشت غیرمستقیم مقدار بذر مورد نیاز براي هر هکتار زمـین 5/0 تا 1کیلوگرم است. اواسط پاییز (آبان) هنگامی که ارتفاع نشاءها به 20 تا 25 سانتیمتر رسید آن‌ها را باید در ردیف‌هایی به فاصله 60 تا 80سانتیمتر در زمین اصلی کشت کرد. فاصله دو بوته روي ردیف کاشت 40 تا 50 سانتیمتر مناسب است.
زمان مناسب براي تکثیر رویشی شیرین بیان اواسط پاییز (آبان) است. فاصله ردیف‌ها از یکدیگر 60 تا 80 سانتیمتر و فاصله دو بوته در طول ردیـف 30 تا40 سانتیمتر مناسب است. عمق مطلوب براي کاشت قطعات ریشه‌ا‌ي متفاوت و به بافت خاك و رطوبت محیط بستگی دارد. به طوري که این عمق در خاك‌هاي سبک 15 تا 20 سانتیمتر و در خاك‌هاي سنگین 10تا 12 سانتیمتر توصیه می‌شود.
شکل 2- مزرعه شیرین بیان
داشت
این گیاه به آب و مواد و عناصر غذایی کافی نیاز دارد. در مرحله گلدهی آب کافی باید در اختیار گیاه قرار گیرد. شیرین بیان معمولاً در مناطقی که مقدار بارندگی سالانه بین 400 تا1160میلیمتر باشد می‌روید. براي کاشت این گیاه باید از زمین‌هاي شنی با لایه‌هاي ضخیم خاك و غنی از ترکیبات کلسیم استفاده کرد. pH خاك براي شیرین بیان بین 5/5 تا 2/8 مناسب است. چون شیرین بیان ریشه طویلی دارد، براي کاشت آن از زمین‌هایی که از ضخامت زیادي برخوردارند باید استفاده کرد. فصل پاییز پس از افزودن کودحیوانی مورد نیاز گیاهان شخم عمیق (به عمق40 تا70سانتیمتر) زده می‌شود. پس از اضافه کردن کود فسفره مورد نیاز زمین را تسطیح کرده و بستر را براي کشت گیاه باید آماده نمود.
برداشت
چنانچه شیرین بیان به روش رویشی تکثیر شده باشد سه تا چهار سال ولی اگر تکثیر توسط بذر انجام گرفته باشد پنج تا شش سال پس از کاشت میتوان ریش را برداشت کرد. زمان مناسب براي برداشت ریشه فصل پاییز پس از خشک شدن اندام‌هاي هوایی بر اثر سرما است. ریشه را در سطوح کوچک کشت با دست ولی در مقیاس وسیع با ماشین‌هاي مخصوص، برداشت می‌کنند. از آنجا که مواد موثره ریشه شیرین بیان در آب حل می‌شود، از اینرو ریشه‌ها را خیلی سـریع با آب جاري باید شست. پس از تمیز کردن، پوست ریشه‌ها را باید جدا کرد، سپس آن‌ها را با قطعات 10تا 15سانتیمتري تقسیم و خشک نمود. براي خشک کردن ریشه نباید از نور مستقیم یا درجه حرات بالا استفاده کرد.
شکل 3- برداشت ریشه شیرین بیان