بیدخشت
بيدخشت نوعی انگبين است كه به صورت قطعات بدون شکل، نسبتا سخت و شکننده، به رنگ سفيد مایل به شيری با طعم شيرین و بوی مطبوع همراه با ناخالصی‌هایی از برگ درختان بيد است. عامل مولد آن حشره‌ای به نام شته خالدار بيد كه بر روی برگ‌ها، شاخه‌های جوان و بر روی گونه‌های خاصی از درختان بيد شامل بيد سفيد، بيد كوهي، بيد معمولي توليد می‌شود. با مساعد شدن شرایط آب و هوایی فعاليت حشره آغاز شده و بيشترین فعاليت آن از مرداد ماه تا اواسط آذر ماه است. حشره با خرطوم خود پوست درخت را سوراخ و از مواد آوند آبكش تغذیه و پس از انجام یكسری فعل و انفعالات در بدن حشره از قسمت شکمی به صورت قطرات چسبناك، شفاف و براق به نام بيدخشت خارج و بر روی برگ، شاخه‌ها، تخته سنگ‌ها و لاشبرگ‌های پای درختان ریخته و در اثر مجاورت با هوا به صورت كریستال درمی‌آید.
توده‌ها بر روی زمين سياه رنگ و چسبناك و بر روی برگ‌ها توده‌های شيرین و سفيد رنگ است كه توسط روستایيان جمع‌آوری می‌شود. در طب سنتی بيدخشت طبع خنکی دارد و جهت برطرف كردن تب، تبخال، برفك دهان، آبله مرغان و انواع حصبه مصرف سنتی دارد. همچنين برگ درخت بيد حاوی ساليسيلين است كه در برطرف كردن انواع دردهای ميگرنی و آرام بخشی كاربرد دارد.
شکل 1- بیدخشت
گياهان مولد بيدخشت و پراکنش آن‌ها
گياهان مولد بيد خشت شامل موارد ذیل هستند كه در جدول (1) چگونگی پراكنش این گياهان در كشور بيان شده است:
-
بيد سفيد
-
بيد كوهي یا زرد بيد
-
بيد معمولي
-
سياه بيد
-
جودانك
-
بيد مشك
جدول 1- پراکنش گیاهان مولد بید خشت در ایران
|
نام گونه
|
مناطق پراکنش
|
|
بید سفید
|
گرگان، گيلان، آذربایجان، كرمانشاه، اصفهان، كهکيلویه و بویر احمد، تهران، خراسان شمالی و رضوی
|
|
بید کوهی یا بید زرد
|
گيلان،كردستان،كرمانشاه، اصفهان، كهکيلویه و بویر احمد، یزد، فارس، بوشهر، كرمان، سيستان و بلوچستان، سمنان، خوزستان و تهران
|
|
بید معمولی
|
در شمال، شمال غرب، غرب و مركز ایران شامل: نواحی گرگان، آذربایجان، همدان، كرمان، كردستان و تهران
|
|
جودانک
|
استانهای خراسان شمالی و رضوی، گرگان، همدان، كردستان، كرمان، آذربایجان و سيستان و بلوچستان
|
|
بید مشک
|
در نواحی شمال شرق، شمال غرب و مركز ایران شامل گرگان، مازندران،گيلان، كردستان،كرمانشاه، اصفهان،كرمان، آذربایجان، خراسان شمالی و تهران
|
عامل توليد بيدخشت
در بررسي به عمل آمده، عامل توليد بيدخشت حشره‌اي است به نام شته خالدار یا شته ساقه بيد است. شته‌هاي مذكور به صورت كلني‌هاي بزرگ كنار هم قرار گرفته و سر آن‌ها به طرف بالا قرار مي‌گيرد. این شته‌ها قهوه‌اي رنگ و بزرگ و از روي غدد تيره رنگ و برجسته‌اي مخروطی شکل نسبتا بزرگ كه در پشت حشره وجود دارد ميتوان آن را شناخت. از مشخصات دیگر این حشره، ترشحات فراوان است كه به صورت قطرات درشت ترشح و به عنوان فراورده دارویی كاربرد دارد.
شکل 2- شته خالدار بید
بيولوژي حشره
دوره فعالیت حشره عامل
حشره زمستان‌گذرانی خود را به صورت پوره در زیر پوستك شاخه‌ها سپری می‌كند و در بهار با مساعد شدن نسبی شرایط آب و هوایی، فعاليت خود را به صورت دسته جمعی شروع می‌نماید و با خرطوم خود شيره گياهی را مکيده و پس از یك رشته واكنش‌ها در دستگاه گوارش مان بيدخشت را از كورنيکول‌های واقع در قطعه ششم شکمی دفع می‌نماید. اوج دوره فعاليت حشره مقارن با اوج توليد مان طی ماه‌های مرداد تا اواسط آذر است. قطرات بيد خشت یا بيد انگبين كه نوعی شهد است دارای قطر 1 تا 2ميلی‌متر است كه پس از خروج از بدن حشره در مجاورت هوا به صورت كریستال در آمده و قابل جمع‌آوري است.
کورنیکول: كورنيکول‌ها وظيفه ترشح ماده‌ای به نام فرومون را دارد. فرومون به عنوان یك ماده جلب جنسی عمل كرده و هنگامی كه دشمنان طبيعی وارد جمعيت شته‌ها می‌شوند به عنوان یك ماده هشدار دهنده و زنگ خطری برای سایر شته‌ها عمل می‌كند و باعث پراكنده شدن شته‌ها از روی ساقه‌های برگ‌های آلوده می‌شود.
عوامل موثر در ميزان فعاليت حشره مولد مان
شته خالدار و یا شته ساقه بيد ساختاری غيرمعمول دارد كه در این خصوص میتوان به ویژگی‌های ذیل اشاره كرد:
-
اندازه بزرگتر از سایر شته‌ها
-
برآمدگی مخروطی بزرگ وسط پشت شکم
-
عدم توانایی توليد مثل جنسی
عامل مهم تکثير بکرزایی این شته درجه حرارت محيط است. در اواسط تابستان دلایلی چون ضعيف شدن تغذیه‌ای درخت و مساعد شدن دما (25درجه سانتی‌گراد) سبب افزایش جمعيت حشره می‌شود. همچنين این حشره از آوند آبكش كه زیر پوست قرار دارد تغذیه نموده و بيشترین فعاليت آن در برگ‌هایی است كه در سایه قرار دارند و از نظر فتوسنتز و توليد ماده غذایی عملکردی ضعيف دارند اتفاق می‌افتد. با این حال ارتباطی بين مقدار اسيدآمينه آوند آبكش و فعاليت حشره وجود ندارد. در پایيز كه مواد غذایی از برگ‌ها به ساقه انتقال می‌یابد و همچنين گياه عملکرد ضعيفی در توليد مواد غذایی دارد، كه همين موجب افزایش فعاليت حشره و توليد بيدخشت می‌شود. این حشره در رطوبت نسبی بالای 50 درصد فعاليت زیادی دارد و با كاهش رطوبت نسبی هوا از فعاليت آن كاسته و جمعيت آن كم می‌شود. بنابراین موارد زیر در افزایش فعاليت حشره و در نتيجه توليد بيدخشت موثر هستند:
-
جوان بودن درخت (2تا 4ساله)
-
وجود رطوبت نسبی بالا
-
در سایه قرارگرفتن برگ‌ها و یا وجود نور غيرمستقيم
فصل و روش جمع‌آوري مان
هنگام پایيز فصل جمع‌آوري بيدخشت است و هر فرد در طول روز حدود یك كيلوگرم بيدخشت خالص جمع‌آوري مي‌كند. روش جمع‌آوري و بهره‌برداري آن به دو صورت ذیل است:
1-بيدخشت متبلور شده سفيد رنگ روي سرشاخه‌هاي درخت توسط چاقوي مخصوص از محل خود جدا و در ظرفي جمع‌آوري مي‌شود و پس از خالص سازي به مصرف یا فروش مي‌رسد.
2-حضور دسته جمعی حشره بر روی برگ‌های درخت و ترشحات فراوان آن‌ها سبب ریزش قطرات چسبناك شفاف و براق بر روی تخته سنگ‌ها و لاشبرگ‌های پای درختان بيد به صورت توده‌های سياه رنگ و چسبناك می‌شود كه لاشبرگ‌ها و تخته سنگ‌های حاوی بيدخشت را پس از جمع‌آوري با آب سرد شسته سپس با استفاده از آب گرم، بيدخشت را از آن جدا می‌كنند. ظرف محتوی محلول بيدخشت را جوشانده تا اینکه غلظت مورد نظر به دست آید. سپس شيره به دست آمده را به مصرف مي‌رسانند.
ترکيبات شيميایی
بيدخشت حاوی كربوهيدرات، آب، آنزیم، آمينواسيد و برخی مواد دیگر است. كربوهيدرات‌هاي موجود در بيدخشت در جدول (2) ذكر شده است. وجود ساليسين در بيدخشت نيز ثابت شده است. پوست درخت بيد داراي گلوكوزیدهای فنلی، تانن، فلاونوئيدها، سالوكوزیدها و ساليسيلات است. علاوه بر گلوكوزیدهاي مذكور موادي نظير موم، صمغ، رزین، اكسالات كلسيم و تانن نيز در آن یافت مي‌شود.
جدول 2- كربوهيدرات‌هاي موجود در بيدخشت
|
نوع کربوهیدارت
|
میزان آن
|
|
ساکاروز
|
28.37 درصد
|
|
فروکتوز
|
12.79 درصد
|
|
گلوکز
|
12.6 درصد
|
خواص دارویي بيدخشت
بيدخشت دارای خواص دارویی به شرح زیر است:
-در طب سنتي بيدخشت را خنك‌ترین و بهترین نوع انگبين مي‌دانند و به عنوان ماده‌ای با طبع خنك، برطرف كننده تب، درمان تبخال، برفك دهان و نيز ملين مصرف سنتي دارد.
-از عصاره هيدروالکلی پوست درخت بيد جهت برطرف كردن سردردهای ميگرنی استفاده می‌شود.
-از پوست درخت بيد در تركيب داروهای چربی‌سوز كه در كاهش وزن كاربرد دارد استفاده می‌شود.
-به دليل وجود ساليسيلين در تركيبات پوست بيد خاصيت آرام‌بخشی و التيام‌دهندگی دردها برای آن گزارش شده است.