خصوصیات گیاه‌شناسی
سرخارگل با نام علمی (Echinacea purpureae) از خانواده کاسنیان، گیاهي علفي و چند ساله است. حداکثر ارتفاع سرخارگل بین 1 تا 5/1 متر است. برگ‌های پایین ساقه آن، تخم مرغی تا نیزه‌ای شکل هستند و دارایی حداکثر ۳0 سانتی‌متر طول و ۲0 سانتی‌متر عرض هستند. ساقه این گیاه از انشعابات فراوانی برخوردار بوده و دارای پرزهای زبر و خشن است. گل‌ها سرخارگل معمولا به رنگ ارغوانی، صورتی، قرمز ارغوانی، زرد و نارنجی دیده می‌شوند و دیسک مرکز آن‌ها (گل‌های لوله‌ای) سبز تیره، قهوه‌ای تیره و سیاه رنگ است. ریشه‌ها این گیاه عمودي یا افقي رشد مي‌کنند. بذر آن چهارگوشه، انتهاي پایه کمی خورده شده، دیواره پوشیده از تاج‌دندانه‌دار به‌رنگ زرد کاهی، گاهی تا متمایل به سفید، زبر و مات است. وزن هزار دانه سرخارگل بین 8/3 تا 5/4 گرم است.
جدول1- مشخصات گیاه‌شناسی سرخارگل
|
نام فارسی
|
سرخارگل، اکیناسه، اکیناشا
|
|
نام انگلیسی
|
Echinacea angustifolia
|
|
نام علمی
|
E. angustifolia
|
|
خانواده
|
Asteraceae
|
شکل1- سرخارگل
ترکیبات شیمیایی، خواص درمانی و کاربرد گیاه سرخارگل
ترکیبات دارویي فعال موجود در سرخارگل و فرآورده‌هاي آن شامل آلکامیدها، گلیکوپروتئین‌ها، پلي‌ساکاریدها، ترکیبات فنلي، سینامیک اسیدها و اسانس‌ها هستند که این موارد به سبب خواص درمانی، کاربردهای زیر را دارند.
-این گیاه آثار ضدویروسی، ضدباکتری، ضدقارچی، ضدعفونی‌کننده، تحریک سیستم ایمنی، آنتی‌اکسیدانی، ضدالتهاب و بهبوددهندگی زخم است.
-مصرف خوراکی گیاه، درمان حمایتی در سرما خوردگی و عفونت‌های دستگاه تنفسی و ادراری، به سبب تحریک سیستم ایمنی بدن بوده و مصرف موضعی آن برای افزایش بهبودی زخم و درمان بیماری‌های التهابی پوستی است.
-در طب سنتی و عامه، برای درمان سوختگی، اگزما، زخم‌های چرکی، تبخال، عفونت لثه، عفونت‌های ریوی، گزیدگی حشرات و خاصیت پادزهر در مارگزیدگی، اسپاسم معده و آرتریت روماتویید کاربرد دارد.
-عصاره گیاه سرخارگل خاصیت ضدویروسی قوی علیه ویروس‌های آنفلوآنزای انسانی از خود نشان داده است.
-مواد موثر موجود در عصاره گیاه با خاصیت آنتی‌باکتریال قوی، بر باکتری‌های مولد عفونت‌های دستگاه تنفسی فوقانی و تحتانی مانند سینوزیت، برونشیت، پنومونیا و التهاب لوزه تاثیر می‌گذارند.
-ازآنجایی که آلوده شدن سلول به ویروس‌هایی مانند راینوویروس‌ها، سین سیشیال تنفسی و آنفلوآنزا امکان آلوده شدن به باکتری‌های خاصی مانند هموفیلوس آنفلوآنزا و استافیلوکوکوس پنومونیا را افزایش می‌دهند، عصاره سرخارگل با قابلیت غیرفعال‌سازی ویروس‌ها و باکتری‌ها و جلوگیری از ورود آن‌ها به درون سلول میزبان، از عفونت‌های همزمان ویروسی و باکتریایی جلوگیری می‌کند.
-سرخارگل در پیشگیری و درمان التهاب نیز موثر است.
کاشت
این گیاه اگرچه وارداتی است ولی سازگاری خوبی با شرایط آب و هوایی ایران از خود نشان داده است. سرخارگل به نور فراوان احتیاج دارد و خاک‌های سبک (شنی) و متوسط (لومی) را تحمل می‌کند. خاک‌هایی با ضخامت زیاد، حاوی ترکیب‌های هوموسی و همچنین نیتروژن کافی برای کشت سرخارگل توصیه می‌شود.
ترکیب‌های آهکی نیز نقش مهمی در افزایش عملکرد ریشه و پیکر رویشی این گیاهان دارد. سرخارگل قادر است خشکی را به‌خوبی تحمل کند. این گیاه به سرما مقاوم است و تا دمای منفی ده درجه سانتی‌گراد را به‌راحتی تحمل کرده و ریشه این گیاه نیز در زمستان، دمای منفی سی درجه سانتی‌گراد را به خوبی تحمل می‌کند. شرایط نیمه‌سایه و تنش خشکی را نیز تحمل می‌کند. pH مناسب خاک 5.5 تا 6.5 است.
زمان مناسب برای کاشت مستقیم بذر در زمین اصلی، اواخر پاییز است. مقدار بذر لازم در هکتار یک کیلوگرم است. بذرها در ردیف‌هایی به فاصله 40 تا50 سانتی‌متر کشت می‌شوند. عمق کاشت بذر گونه‌های سرخارگل باید یک تا دو سانتی‌متر باشد. اواخر پاییز (آذر) زمان مناسبی برای کاشت بذر در خزانه هوای آزاد و اوایل اسفندماه نیز زمان مناسب برای کشت بذر در خزانه زیر پلاستیک است. در بهار با از بین رفتن سرمای بهاره (اردیبهشت)، هنگامی که نشاها چهار تا شش برگی شدند، می‌توان آن‌ها را با تراکم گیاهی 70 تا 160 هزار بوته در هکتار به زمین اصلی منتقل کرد. در اوایل بهار و پیش از کاشت، کلوخ‌ها شکسته شده و بستر خاک تسطیح می‌شود؛ سپس با استفاده از فاروئر، زمین به‌صورت جوی و پشته با فاصله ردیف‌های کشت 40 تا 50 سانتی‌متر و فاصله دو بوته روی ردیف ۲5 تا ۳0 سانتی‌متر آماده می‌شود.
داشت
نیاز آبی سرخارگل متوسط است، آبیاری منظم و به‌هنگام، نقش مهمی در افزایش عملکرد محصول و همچنین افزایش مقدار مواد موثره آن دارد. در مناطقی که مقدار و پراکنش بارندگی سالانه مناسب باشد ( ۳00 تا 800 میلی‌متر) می‌توان این گیاهان را به‌صورت دیم کشت کرد. آبیاری مناسب گیاه در مناطقی که میزان بارندگی مناسب نباشد، ضروری است.
سرخارگل از گیاهانی است که در طول رویش، به مواد و عناصر غذایی کافی نیاز دارد. کشت این گیاهان در خاک‌های فقیر و نامناسب افزون بر کاهش عملکرد ریشه و پیکر رویشی، موجب کاهش کمیت و کیفیت مواد موثره آن‌ها نیز می‌شود. هنگام آماده کردن زمین، افزودن مواد و عناصر غذایی لازم گیاه به خاک ضروری است. اضافه کردن سی تن کود حیوانی (انجام آزمایش خاکشناسی برای تعیین کود مورد نیاز لازم است) در هکتار پیش از کشت، در بهبود رشد و افزایش عملکرد محصول موثر است. کود حیوانی ضروری را باید در فصل پاییز، به خاک اضافه کرد و سپس به عمق 35 سانتی‌متر خوب شخم زد.
پس از انتقال نشاها به زمین اصلی، آبیاری اول بسیار ضروری است. همچنین با توجه به شرایط آب و هوایی منطقه کشت سرخارگل، لازم است هر دو تا سه روز یکـار، آبیاری شود تا نشاها در زمین اصلی مستقر شوند. بعد از استقرار نشاها، دور آبیای را به پنج روز افزایش می‌یابد و بعد از چند نوبت آبیاری به این شیوه، دور آبیاری به هفت روز یکبار افزایش می‌یابد. میانگین نیاز آبی سرخارگل پس از استقرار، هر هفت تا ده روز یکبار است. آبیاری منظم و وجین علف‌های هرز، نقش مهمی در رشد و نمو گیاه سرخارگل دارد.
برداشت
زمان مناسب برای برداشت پیکر رویشی سرخارگل، مرحله گلدهی کامل و در اواسط تابستان است زیرا در این مرحله، محصول از مناسب‌ترین کمیت و کیفیت مواد مؤثره برخوردار است. پیکر رویشی گیاهان در یک مرحله، با دست و به وسیله داس از ارتفاع بیست سانتی‌متری برداشت می‌شود. سرخارگل تا سال چهارم بازده اقتصادی دارد. پیکر رویشی سرخارگل را باید پس از برداشت، در سایه خشک کرد. زمان مناسب برای برداشت ریشه سرخارگل، از سال سوم به بعد و در فصل پاییز و اواخر دوره رویشی گیاهان در مهر و آبان است. پس از برداشت پیکر رویشی و ریشه گیاهان، بلافاصله باید آن‌ها را خشک کرد. ازآنجاکه ریشه‌ها آلوده به گلولای هستند؛ ازاین‌رو، میبایست پس از اینکه به قطعات مناسبی از سه تا شش قطعه تقسیم شدند، با آب جاری شسته و بلافاصله خشک شوند. خیساندن ریشه‌ها یا قرار دادن آن‌ها برای مدتی در آب، سبب خارج شدن مواد موثره ریشه و حل شدن آن‌ها در آب شده و از کیفیت دارویی ریشه‌ها به‌شدت کاسته می‌شود. پیکر رویشی و ریشه گونه‌های سرخارگل را می‌توان در سایه یا با استفاده از خشک‌کن‌های الکتریکی خشک کرد. خشک کردن اندام‌های مدنظر گیاهان در نور مستقیم آفتاب مناسب نیست زیرا نور سبب تجزیه مواد موثره آن‌ها می‌شود. خشک کردن محصول در دمای مناسب، نقش مهمی در حفظ کیفیت مواد موثر آن‌ها دارد. تحقیقات انجام شده نشان می‌دهد چنانچه برای خشک کردن از دمای بیش از چهل درجه سانتی‌گراد استفاده شود، از مقدار اسید شیکوریک و همچنین ترکیب‌های آلکیل آمیدی گیاه به شدت کاسته می‌شود. دمای مناب برای خشک کردن پیکر رویشی و ریشه سرخارگل، 40 تا 45 درجه سانتی‌گراد گزارش شده است. ریشه‌های خشک شده سرخارگل به‌شدت جاذب رطوبت هستند و ازاین‌رو، آن‌ها را پس از بسته‌بندی، باید در مکان کاملا خشک نگهداری کرد. محصول پیکر رویشی در سال اول رویش، اقتصادی نیست و توصیه می‌شود برداشت محصول از سال دوم رویش و برداشت ریشه در سال سوم به بعد انجام شود. پیکر رویشی گیاهان در یک مرحله و در سطوح کوچک با دست و به‌وسیله داس و در سطح‌های وسیع کشت، با ماشین‌های مخصوص برداشت می‌شوند. میزان عملکرد رویشی اندام خشک از سال دوم رویش سه تا پنج تن و میزان عملکرد ریشه خشک یک و نیم تا دو و نیم تن در هکتار است.