آشنایی با گیاه دارویی بابونه (قسمت دوم)

نیازهاي اکولوژیکی بابونه

اگرچه بابونه در کشت پاییزه قادر است سرماي زمستان را تحمل کند ولی براي گلدهی نیازي به گذراندن سرما (بهاره شدن) ندارد، به طوري که در کشت بهاره گیاهان نیز به گل می‌روند. بذر بابونه در دماي 6 تا 7 درجه سانتی‌گراد جوانه می‌زند، ولی درجه حرارت مطلوب براي جوانه‌زنی بین 20 تا 25 درجه سانتی‌گراد است. رشدو نمو بابونه در دماي روزانه بین 19 تا 21 درجه سانتی‌گراد به‌خوبی انجام می‌گیرد. ولی بیشترین مقدار اسانس در درجه حرارت بین 20 تا 25 درجه سانتی‌گراد در گل‌ها ساخته و ذخیره می‌شود. بابونه به سرما حساس نیست ولی چنانچه در فصل بهار در مرحله گلدهی با سرما مواجه شود تاثیر سویی بر عملکرد گل خواهد داشت. بذر بابونه براي رویش احتیاج به نور دارد. این گیاه نیز در طول رویش به نور کافی نیازمند است به‌طوري که بابونه از مرحله تشکیل غنچه تا کامل شدن گل‌ها به مقادیر زیادي نور محتاج است. گیاهانی که در سایه کاشته می‌شوند مقادیر بسیار کم اسانس و کامازولن خواهند داشت. تحقیقات نشان می‌دهد که نور (95000ارگ به سانتی‌متر مربع) سبب افزایش اسانس و کامازولن می‌گردد.

بابونه قادر به تحمل خشکی است ولی در مرحله رویش بذر و هم چنین در مرحله پنجه‌زنی، عملکرد گل را به‌طور قابل توجه‌ی افزایش می‌دهد. بابونه کم‌وبیش مقاوم به شوري است. اگر این گیاه در مناطق شور کشت شود ریشه قادر است 19 میلی‌گرم نمک در هر گرم ریشه ذخیره نماید. کشت بابونه در مناطق شور سبب کاهش عملکرد گل در مقایسه با گیاهان کشت شده در زمین‌هاي غیرشور می‌شود. بابونه در هر نوع خاك می‌روید. خاك‌هاي سبک شنی همراه با مقادیر فراوان ترکیبات آهکی خاك‌هاي بسیار مناسبی براي کشت بابونه است. براي کشت بابونه می‌توان از خاك‌هاي حاصلخیز که براي گیاهان دیگر مناسب نیست استفاده کرد. pH خاك براي بابونه بین 4.8 تا 8 مناسب است. تحقیقات نشان می‌دهد که بابونه را می‌توان در خاك‌هاي قلیایی با  pH9 تا 9.2 نیز کشت کرد.

شکل1- مزرعه بابونه

تناوب کشت

بابونه را باید با گیاهانی کشت کرد که زود برداشت شود و زمان کافی براي آماده‌سازي زمین در ماه‌هاي مرداد- شهریور وجود داشته باشد. تناوب کشت بابونه با گیاهانی مناسب است که سبب گسترش علف‌هاي هرز نشوند (مانند لوبیا، خردل، نخود و...) تناوب کشت بابونه با گیاهانی که بذرهاي آن‌ها به سهولت ریزش می‌کنند (مانند غلات و اکثر گیاهان تیره چتریان) مناسب نیست، زیرا ریزش بذرهاي این گیاهان سبب گسترش علف‌هاي هرز می‌شوند. چون بابونه به علفکش‌هاي با ماده موثره تریازین حساس است لذا تناوب کاشت با گیاهانی مانند شوید، گشنیز، زیره سیاه و... که با علفکش مذکور مقاوم هستند مناسب نیست.

بابونه را می‌توان به‌صورت یک کشته (چند سال در یک زمین) کشت کرد. در این مورد 10و یا حتی 100سال می‌توان به کشت بابونه در یک زمین اقدام کرد. بعضی از کشورها مانند روسیه یا آلمان به مدت پنج سال اقدام به کاشت این گیاه در یک زمین می‌کنند.

کیفیت زمین و نوع علف‌‎هاي هرز نقش عمده‌اي در تعیین مدت زمان کاشت در یک زمین دارد. در صورتی که از روش یک کشته براي کاشت بابونه استفاده شود هر  2 یا 4 تا 5 سال (بستگی به کیفیت خاك دارد) باید به مبارزه با علف‌هاي هرز زمین مورد نظر پرداخت. از آنجا که 4 تا 5 سال پس از کاشت بابونه در یک منطقه، ممکن است علف‌هاي هرز آن منطقه به علفکش‌هاي مورد استفاده مقاوم گردند، توصیه می‌شود که پس از این مدت بابونه را در مکان دیگري کشت کرد.

مواد و عناصرغذایی مورد نیاز

بابونه در طول رویش به خاك خاص و مواد و عناصر غذایی فراوان نیاز دارد و آن را در هر خاکی حتی خاك‌هاي غیرحاصلخیز و تهی از مواد و عناصرغذایی میتوان کشت کرد. اگرچه با کشت بابونه در خاك‌هاي غیرحاصلخیز میتوان به مقدار قابل توجه‌ی گل دست یافت ولی در کشت این گیاه در خاك‌هاي حاصلخیز به‌طور عمده‌اي سبب افزایش عملکرد گل می‌شود.

تحقیقات نشان می‌دهد که براي تولید هر 1000 کیلوگرم گل و 3000 کیلوگرم پیکر رویشی، گیاهان 85 کیلوگرم اکسید پتاس، 53 کیلوگرم ازت و 21 کیلوگرم اکسید فسفر از خاك جذب می‌نماید. چنانچه بابونه در خاك‌هاي سنگین رسی یا نیمه رسی کشت شود تا یک سال به افزودن کودهاي حیوانی یا شیمیایی نیازي نخواهد بود. در چنین شرایطی عملکرد گل مناسب است. ولی از سال‌هاي دوم به بعد باید به کوددهی زمین اقدام نمود. افزودن 20 تا 30 کیلوگرم در هکتار ازت و 20 تا 30 کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر به خاك‌هاي تهی از مواد و عناصر غذایی نتایج مطلوبی در افزایش عملکرد گل خواهد داشت. چنانچه خاك تهی از پتاس باشد توصیه می‌شود با توجه به کمبود این عنصر مقادیر مناسبی اکسید پتاس به خاك اضافه شود. افزودن مقادیر مناسب مواد و عناصر غذایی به خاك‌هاي شنی نقش عمده‌اي در افزایش عملکرد گل دارد. افزودن 30 تا 40 کیلوگرم در هکتار ازت در فصل بهار به صورت سرك نتایج مطلوبی در افزایش عملکرد گل دارد. چنانچه بابونه به صورت یک کشته تکثیر شود. سه سال بعد از کاشت، مواد غذایی موجود در خاك کاهش می‌یابد. از اینرو افزودن مقادیر مورد نیاز مواد غذایی به خصوص پتاسیم و فسفر به خاك ضرورت دارد. در کشت پائیزه افزودن مقادیر مناسبی ازت در فصل پاییز نقش عمده‌اي در رویش برگ‌هاي طوقه‌اي (پنجه‌زنی) دارد. در تکثیر یک کشته از سال دوم قبل از رویش گیاه افزودن 60 تا 70 کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر، 50 تا 70 کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس و 10 تا 20 کیلوگرم در هکتار ازت نقش عمده‌اي در افزایش عملکرد گل و اسانس آن دارد. در فصل بهار افزودن 40 تا 60 کیلوگرم در هکتار ازت به زمین‌هایی که بابونه کشت می‌شود ضروري است.

شکل2- برداشت دستی بابونه

آماده‌سازي خاك

پس از برداشت گیاهان قبل (گیاهانی که با بابونه به تناوب کشت شده‌اند) باید زمین را براي کشت بابونه آماده کرد. انجام شخم در زمین‌هایی که بابونه کشت می‌شود مناسب نیست مگر در مواقع ضروري، پس ازشکستن سله و خرد کردن کلوخ‌ها و تسطیح زمین، بستر را براي کاشت بذر آماده می‌کنند.

تاریخ و فواصل کاشت

زمان مناسب براي کشت پائیزه نیمه دوم شهریور و براي کشت بهاره نیمه دوم اسفند است. زمان کاشتن نقش عمده‌اي در عملکرد گل بابونه دارد. در کشت پاییزه و بهاره بذرها در ردیف‌هایی به فاصله 12 تا 15 سانتی‌متر در زمین اصلی کشت می‌شوند. در سال اول کشت براي هر هکتار زمین به 3 تا 4.5 کیلوگرم بذر با کیفیت مطلوب نیاز است.

روش کاشت

کشت بابونه توسط بذر انجام می‌گیرد. در کشت مستقیم اعم از کشت بهاره یا پاییزه پس از آبیاري زمین به کاشت ردیفی بابونه اقدام می‌شود. از آنجا که نور نقش عمده‌اي در جوانه‌زنی بذر دارد بذرها را باید به‌صورت سطحی در زمین کشت کرد. پس از کاشت غلتک مناسبی باید زده شود و از به‌کار بردن وسایلی که سبب به هم خوردن نظم ردیف‌ها و پراکنده شدن بذرهاي کشت شده می‌شود باید پرهیز کرد.

در بعضی از کشورها تکثیر بابونه به‌صورت یک کشته انجام می‌گیرد. این روش از آن جهت مناسب است که بذرها پس از رسیدن ریزش کرده و با بارندگی‌هاي پاییزه سبز می‌شوند. در تکثیر یک کشته، قسمت‌هایی از زمین که گیاهان تراکم کمتري دارند باید کشت شوند.

در کشت غیرمستقیم در زمان مناسب بذرها را در خزانه‌اي بستر آن به همین منظور آماده شده باید کشت کرد. پس از کاشت سطحی بذر، به‌منظـور ایجاد تراکم در بستر سطحی خاك غلتک مناسبی باید زده شود. در زمان مناسب نشاءها را به زمین اصلی منتقل و زمین را بلافاصله آبیاري می‌کنند. از آنجا که کشت غیرمستقیم بابونه هزینه زیادي را صرف می‌کند از این روش به ندرت استفاده می‌شود مگر در مواقع ضروري.

مراقبت و نگهداري

براي مبارزه با علف‌هاي هرز بابونه از علفکش مالوران به مقدار سه تا چهار کیلوگرم در هکتار به صورت محلولپاشی میتوان استفاده کرد. زمان مناسب باري استفاده از این علفکش اواسط فروردین ماه است. این علفکش تاثیر سویی بر گیاه بابونه ندارد و میتوان تا مرحله دو تا سه برگی از آن استفاده نمود.

تا قبل از به ساقه رفتن بابونه از علفکش سیس 67 پروپ به مقدار 1.8 تا 2 کیلوگرم در هکتار میتوان استفاده کرد. تا قبل از به گل رفتن بابونه میتوان از علفکش آفالون به مقدار سه تا چهار کیلوگرم در هکتار استفاده کرد. اگرچه استفاده از این علفکش براي بابونه مضر نیست ولی گلدهی را به تعویق می‌افتد.

در تکثیر یک کشته علف‌هاي هرز به علفکش‌هاي مذکور مقاوم شده باشند می‌توان از علفکش فوسیلاد به مقدار 1.2 تا 2 لیتر در هکتار به صورت محلولپاشی استفاده نمود. براي تسریع در رشد و نمو و افزایش عملکرد گل توصیه می‌شود از علفکش و محلول‌هاي غذایی (مانند محلول 0.4 درصد واکسال) بهصورت مخلوط استفاده کرد.

پس از اولین برداشت گل‌ها، کاربرد محلول‌هاي غذایی در تشکیل مجدد بسیار موثر است. اگرچه بابونه کم و بیش به کم آبی مقاوم است ولی در مواقعی که هوا براي مدتی خشک باشد و بارندگی کافی نباشد باید به آبیاري گیاهان اقدام نمود.

برداشت محصول

زمان مناسب براي برداشت گل هنگامی است که گل‌ها کاملا باز شده باشند. گل‌ها را باید حداکثر به مقدار پنج سانتی‌متر از دمگل برداشت کرد. برداشت گل به‌همراه مقدار بیشتري دمگل سبب کاهش کیفیت اسانس می‌شود. برداشت به موقع گل‌ها بسیار مهم است و نقش موثري در کمیت و کیفیت اسانس آن دارد. اگر گل‌ها زودتر یا دیرتر از موعد مقرر برداشت شوند در کاهش کیفیت مواد موثره نقش موثري دارند.

اسانس از بدو تشکیل غنچه در گل‌ها تشکیل می‌شود و تا باز شدن گل‌ها به تدریج بر مقدار آن اضافه می‌شود. گل‌ها هنگامی که کاملا باز می‌شوند (گلچه‌هاي سفید رنگ زبانه‌اي به‌صورت افقی قرار می‌گیرند) از بیشترین مقدار اسانس برخوردارند. پس از این مرحله از مقدار اسانس و کامازولن به تدریج کاسته می‌شود.

مقدار اسانس گل‌ها در ساعات مختلف شبانه روز متفاوت است. ظهر هنگام تابش آفتاب، گل‌ها از بیشترین مقدار اسانس برخوردار می‌شوند. برداشت گل‌ها در روزهاي ابري و سرد مناسب نیست و در این شرایط از مقدار اسانس گل‌ها و کامازولن آن کاسته می‌شود. برداشت گل‌ها توسط کارگر هزینه زیادي را در بر دارد و تنها در سطوح کوچک می‌توان با کارگر محصول را برداشت کرد. ولی در مقیاس وسیع کشت، برداشت تنها با ماشین‌هاي برداشت گل بابونه امکان‌پذیر است. گل‌هایی که با دست برداشت می‌شوند در مقایسه با گل‌هاي برداشت شده توسط ماشین کیفیت مناسب‌تري دارند.

گل‌ها را پس از برداشت بلافاصله باید خشک کرد. تاخیر در خشک کردن گل‌ها سبب تغییر رنگ آن‌ها و کاهش کمیت و کیفیت اسانس آن می‌گردد. چنانچه پس از برداشت گل‌ها، امکان خشک کردن آن‌ها نباشد، یا اگر وسیله براي انتقال آن‌ها به کارخانه براي خشک کردن موجود نباشد، آن‌ها را حتی براي مدت کوتاهی نباید نگهداري کرد. در این شرایط گل‌ها را باید در سایه پهن نمود تا از رطوبت آن‌ها کاسته شود. هرچند میتوان آن‌ها را در هواي آزاد خشک کرد. ولی استفاده از خشک‌کن‌هاي الکتریکی براي خشک کردن آن‌ها نتایج مطلوبی را به همراه دارد.

گل‌هاي خشک شده توسط خشک‌کن‌هاي الکتریکی از رنگ مطلوب‌تري برخوردار می‌شوند. درجه حرارت مناسب براي خشک کردن گل‌ها با استفاده از خشک‌کن‌هاي الکتریکی 40 تا 60 درجه سانتی‌گراد است. پس از خشک شدن گل‌ها باید آن‌ها را از ساقه و سایر اندام‌هاي نامناسب پاك کرد. عملکرد گل به شدت به شرایط اقلیمی محل رویش، روش کشت و روش برداشت گل بستگی دارد. عملکرد گل بابونه تازه 0.5 تا 2 تن در هکتار است که پس از خشک شدن، 0.1 تا 0.4 تن گل خشک به‌دست می‌آید.