آشنایی با زراعت روکولا

مشخصات گیاه‌شناسی روکولا

تیره شب‌بو Cruciferae یا Brassicaceae از 350 جنس و حدود 3500 گونه تشکیل شده است که شامل گیاهان زراعی و گونه‌های مهم دارویی مانند جنس Eruca است. گونه‌های Eruca به عنوان دانه‌های روغنی، علوفه دام، هیمه، چاشنی و محصولات گیاهی از طریق استفاده از جوانه‌ها، گل آذین‌ها، برگ‌ها، ریشه‌ها، دانه‌ها و ساقه‌های گیاه ارزش‌گذاری می‌شوند. نام گیاه روکولا از کلمه لاتین Eruca گرفته شده است که به معنی نوعی کلم است. نام از یک انگلیسی arugula از همان منبع آمده است که احتمالا فرم گویشی ایتالیایی گرفته شده است. نام علمی این گیاه  Eruca vesicaria (L.) Cavاست ولی نام Eruca sativa Mill. و Brassica eruca L.  نیز در برخی منابع دیده می‌شود که نام‌های مترادف این گونه گیاهی هستند.

جدول1- مشخصات گیاه‌شناسی روکولا

روکولا یا آروگولا گیاهی علفی و یک‌ساله است که ارتفاعی بین20 تا 100 سانتی‌متر دارد. ریشه‌ها راست و باریک، دوکی شکل با تعدادی ریشه ثانویه هستند ساقه آن منشعب و برگ‌ها مرکب هستند. برگ‌های پایینی ساقه‌پایک‌دار ولی برگ‌های فوقانی کم و بیش بی‌دمبرگ هستند و همه با پهنک لوبدار شانه‌ای با یک لوب انتهایی به شکل مستطیلی کشیده یا تخم مرغی، دندانه‌دار، به ندرت کرکدار و کمی گوشتی با بوی تند مشخصی هستند. پهنک برگ ساده با بریدگی نسبتا عمیق بین 4 تا 10 لوب دارد. گل‌های آن 2 تا 4 سانتی‌متر قطر دارند، دوجنسی، بزرگ، به تعداد کم و در گرزنه‌ای (نوعی گل آذین که در آن دمگل اصلی با تشکیل گل، انشعاباتی یک‌طرفه یا دوطرفه ایجاد می‌کند) انتهایی کوچکی قرار گرفته‌اند. گلبرگ‌ها 15 تا 20 میلی‌متر، کاسبرگ‌ها 8 تا 10 میلی‌متر، زرد کمرنگ یا مایل به سفید با رگه‌های بنفش تیره هستند. گلبرگ‌ها به صورت صلیبی (یا متقاطع که شاخص گیاهان تیره شب‌بو است) دیده می‌شوند کاسبرگ‌ها پس از بازشدن گل پایدار هستند. پرچم‌ها زردرنگ هستند. گل‌های این گیاه اگرچه دوجنسی هستند ولی خودنابارورند و باید توسط حشرات دگر گرده‌افشانی شوند. روکولا گیاهی روز بلند است و در روزهای بلند به گل می‌رود. به همین دلیل ارقام دیرگل‌ده برای کشت و پرورش روکولا مناسب‌تر هستند. میوه در آن‌ها از نوع خورجین (باریک و کشیده) به طول 12 تا 25 میلی‌متر و عرض 3 تا 4 میلی‌متر، استوانه‌ای. با منقار رأسی، کم و بیش موازی ساقه، در ساقه‌های کوتاه قائم و دارای منقاری صاف هستند. میوه حاوی چندین دانه خوراکی بیضی شکل یا گرد و فشرده در یک ردیف یا در دو ردیف چیده شده‌اند و می‌توانند، رنگ قهوه‌ای روشن یا زرد قهوه‌ای یا مایل به قرمز داشته باشند. بذرها 5/1 تا 2 میلی‌متر هستند. زمان گلدهی این گیاه از نیمه اردیبهشت تا خرداد است و از خرداد تا تیر قابل برداشت هستند.

شکل1- گل گیاه روکولا

تکثیر

کاشت روکولا از طریق بذر و به روش مستقیم است. کشت مستقیم روشي مناسب است که گیاه در محل اصلی خود قرار مي‌گیرد و کشت‌هاي تجاري اغلب از این روش استفاده مي‌شود. بذر گیاه روکولا را می‌توان ابتدا به نشا تبدیل کرد و سپس به محل اصلی کاشت انتقال داد، در این حالت تلفات بذر کمتر بوده و اکثر بذرها سبز می‌شوند. بذر روکولا را می‌توان یک تا دو هفته قبل از وقوع آخرین سرمای زمستانه کاشت. کاشت بذرها را می‌توان چهار تا شش هفته قبل از آخرین سرما در خزانه یا گلخانه نیز شروع کرد. روکولا در دماهای خنک بهترین رشد را می‌کند اما در اثر سرما می‌تواند صدمه ببیند؛ بنابراین بهتر است در صورت پیش بینی یخبندان دیررس، آن را زیر پوشش برد. به این صورت که بذرها را روی زمین پاشید و با اندکی خاک روی آن را پوشاند. خاک باید تا زمان جوانه‌زني مرطوب نگه داشته شود. بذرها معمولا طي ۳تا ۱۰روز جوانه مي‌زنند.

استفاده از بذرهاي تیمار شده با قارچکش توصیه مي‌شود اما اگر بذرهاي خریداري شده بدون قارچکش هستند، بهتر است با قارچکش مناسبي آغشته شوند تا مشکل بیماري‌هاي قارچي بعد از کاشت پیش نیاید. بذرها در عمق 0.4 تا 0.8 سانتی‌متری باید کاشته شوند و بر روی آن لایه‌ی نازکی از خاک نرم باید قرار گیرد و خوب آبیاری شود تا جوانه بزند. برای کاشت بذر روکولا بهتر است آن‌ها را در فواصل 2 تا 5 سانتی‌متر از هم کاشت. برای کاشت بذر روکولا در زمین یا باغچه میتوان به‌صورت دست پاش بذرها را بر روی زمین پاشید و با شنکش به‌صورت ملایم خاک را زیر و رو کرد تا بذرها به زیر خاک بروند، سپس با آب ملایم به نحوی که بذرها شسته نشود آبیاری کرد. روش دیگر برای کشت در زمین و باغچه، کشت به صورت ردیفی است، در این روش ردیف‌هایی به فاصله‌ی ۱۰تا ۱5سانتي‌متر در نظر مي‌گیرند و بذرها را با فواصل ۳تا 5 سانتی‌متر از هم مي‌کارند. دمای مطلوب جوانه‌زنی برای این بذر ۱8تا 25 درجه است.

شرایط کشت

روکولا محصول فصل خنک است. گیاه روکولا در زمستان بهترین رشد را دارد و دمای بالا باعث گلدهی آن می‌شود و برگ‌ها بیش از حد تلخ می‌شوند. روکولا خاکی نسبتا سبک (شنی، ماسه‌ای_ لومی) و با زهکش مناسب و اسیدیته خاک بین 6 تا 8 را می‌پسندد. گیاه روکولا در آفتاب کامل و در خاکی غنی خوب رشد می‌کند. گیاهان می‌توانند سایه آفتاب را، به ویژه در دمای کمی بالا تحمل کنند. به سرما و یخبندان مقاوم است و بهترین دمای رشد این گیاه ۱6تا ۱8درجه است.

در ایالت آریزونا امریکا، گیاه روکولا در پاییز، زمستان و بهار کشت می‌شود. کاشت معمولا از اواخر مهرماه (اواسط ماه اکتبر) آغاز می‌شود و تا اواخر بهمن ماه (اواسط فوریه) ادامه دارد. در طول فصل رشد روکولا، دما ممکن است از یک درجه زیر صفر ( 1-درجه) تا ۳2درجه سلسیوس باشد. دمای گرم طولانی مدت باعث گلدهی می‌شود و باعث می‌شود برگ‌ها طعم ناخوشایندی پیدا کنند. گرمای بیش از 35 درجه گیاه را به گل می‌برد و باعث کمی تلخ‌شدن برگ‌ها و البته بالارفتن طعم آن می‌شود. این گیاه در برابر یخ‌زدگی ملایم قادر به مقاومت است، اما اگر درجه حرارت سرد بماند گیاهان آسیب می‌بینند. در آریزونا، گیاه روکولا در خاک سبک و شنی لومی با pH متغیر از 7.5 تا 8 کاشته می‌شود در مناطق سردسیر روکولا در گلخانه‌های پلاستیکی و بدون گرمایش کشت می‌شوند.

عملیات زراعي

قبل از کاشت، مزرعه ممکن است چندین بار دیسک‌زده شود، سپس با استفاده از یک خیش بلند عمیقا شخم‌زده، دوباره دیسک خورده و تراز لیزری می‌شود. سپس پشته‌ها ایجاد مي‌شوند و قبل از آبیاری برای تقویت جوانه‌زنی بذر علف‌های هرز، آبیاري مي‌شوند. هنگامی‌که علف‌های هرز جوانه زدند، مزرعه با علفکش غیر انتخابی تیمار می‌شود و یا برای از بین‌بردن علف‌های هرز به صورت کم عمق کولتیواتور زده می‌شود. قسمت بالایی پشته‌ها از مالچ (معمولا پلاستیک) استفاده مي‌شود. مي‌توان از قارچکش‌های مرسوم در بازار قبل از کاشت استفاده کرد تا به دلیل رطوبت و گرماي ایجاد شده زیر پوشش مالچي، مشکل پوسیدگي قارچي به‌وجود نیاید.

در آریزونا، کشت زودهنگام روکولا، روی پشته‌هایي با پهنای ۱۰۰سانتی‌متر انجام می‌شود به‌نحوی که 9 ردیف در هر پشته کاشته شود. روکولاهایی که بعد کشت می‌شوند در بسترهایی با پهنای 2۰۰سانتی‌متر به نحوی کشت مي‌شوند که 24 ردیف در هر پشته قرار گیرد. کاشت بذر روکولا، با عمق نیم تا یک سانتی‌متر، به فاصله 5 تا 6 سانتی‌متر از هم در هر ردیف انجام می‌شود، زیرا اندازه بزرگی پیدا نمی‌کنند. اگر گیاه رگولا خیلی نزدیک به هم کاشته شود، برگ‌هایی که رشد می‌کنند نازک هستند و به‌راحتی آسیب می‌بینند و در هنگام بسته‌بندی فاسد مي‌شوند. کاشت متناوب محصول، برداشت مداوم آن را امکان‌پذیر خواهد کرد.

آبیاری

تعیین آبیاری و تعریف مدیریت منطقی آبیاری محصولات زراعي، مسئله مهمی در کشاورزی است، به‌ویژه هنگامی‌که آب كمياب و عاملي محدودكننده براي توليد محصولات كشاورزي باشد. برای تعیین زمان و ميزان آبیاری محصولات زراعي، نيازمند بررسي رابطه بين اجزاي سيستم زراعي يعني مد نظر قراردادن اجزاي یکپارچه خاک - گیاه - جو است. در يك چنين سيستمي، سطوح آبیاری مورد استفاده در مزرعه با در نظر گرفتن داده‌های مربوط به خاک، اقليم، نوع گیاه، كيفيت آب در دسترس و تعداد کارگرهای آبیار قابل محاسبه است.

روکولا برای رشد مطلوب به یک منبع آب یکنواخت نیاز دارد. آبیاری مکرر به‌دلیل ریشه‌هاي کم‌عمق آن بهتر است. در مجموع توصيه مي‌شود 20 تا 30 سانتي‌متر آب بسته به تغييرات فصلي، نوع رقم و تاریخ کاشت براي كشت پيش‌بيني شود. روش‌های آبیاری می‌تواند متناسب با میزان آب در دسترس و تجهیزات کافی، به‌صورت آبیاری تحت فشار بارانی، قطره‌ای و شیاری انجام شود.

نوع خاک (سبک یا سنگین بودن) بر میزان کل آب مورد نیاز گیاه تأثیر نمی‌گذارد، اما تعداد آبیاری طی فصل کشت را تعیین می‌کند؛ بدین نحو که خاک‌های سبک‌تر به تعداد آبياري بیشتری نیاز دارند، اما در هر آبياري، آب کمتری استفاده می‌شود.

کوددهی

از آنجا که روکولا جزء سبزی‌های برگی است، کوددهی با نیتروژن از اهميت خاصي برخوردار است. توصیه‌ها برای استفاده از نيتروژن در روکولا در حدود40 کیلوگرم در هکتار در هنگام کاشت و90-150 کیلوگرم در هکتار به‌صورت سرک است. نیتروژن به عنوان جزء تشكيل‌دهنده ترکیبات حیاتی همچون اسیدهای آمینه، پروتئین‌ها، بازهای نیتروژن‌دار، بسیاری از آنزیم‌ها و عوامل انتقال انرژی مانند ADP و ATP و کلروفیل، عملکردی ساختمانی در گیاهان دارد و همچنین در روند جذب یون، فتوسنتز، تنفس، تقسیم سلولی و تمایز سلول نقش دارد. برخي معتقدند نياز تغذيه‌اي روکولا به نیتروژن 115 تا 140 كيلوگرم در هكتار است و ضرورتي براي اضافه‌كردن آن در چندين دفعه به خاك به دليل سرعت زياد رشد گياه روکولا لازم نيست. روکولا چون یک سبزی برگی است قاعدتا پتانسیل ذخیره نیترات در دمبرگ را دارا است نابراین، باید این مسئله مدنظر قرار گیرد و کودهای نیتروژنه با احتیاط مصرف شود.  نتایج یک تحقیق نشان داد که استفاده از کود نيتروژن به‌طور قابل توجهی رشد گیاه روکولا را تحت تأثیر قرار داده است، به نحوي كه افزايش کود نیتروژنی باعث افزایش میزان توده خشک شاخساره، تعداد برگ‌ها و افزايش سطح برگي شد.

لازم به ذكر است كه این توصیه‌ها به‌منظور عرضه مناسب مواد غذايي مورد نياز روکولا است ولي برای خاک‌های مناطق مختلف، لازم است میزان نيتروژن مورد استفاده با توجه به تاریخ کاشت محصول، شرایط اقليمي و نوع خاک تنظیم شود.

روکولا به ميزان 115 تا 160 كيلوگرم در هكتار فسفر به شكل P₂O₅  نياز دارد كه در هنگام كاشت بذر يا نشا اضافه شود ترجیحا در حاشيه 5 سانتي‌متري كنار بذرها و 5 سانتي‌متري زير دانه يا ريشه گياه باشد.

پتاسیم مورد نياز روکوال60 تا 160 كيلوگرم پتاسيم به شكل K₂O  پيشنهاد شده است كه قبل از کاشت به خاك اضافه می‌شود.  گوگرد نيز از ضروريات تغذيه‌اي روکولا است و به ميزان 20-30  كيلوگرم در هكتار نياز اين گياه است كه قبل از کاشت به خاك اضافه می‌شود.

شکل2- مزرعه روکولا

برداشت محصول

روکولا به‌طورکلی 6-7 هفته پس از بذرکاری در مزرعه آماده برداشت است. برخی از مولفین نیز زمان برداشت را 40 تا 60 روز، با توجه به نوع رقم زودگل‌ده یا دیرگل‌ده، پس از کاشت ذکر کرده‌اند. برداشت با دست انجام می‌شود روکولا را همانند اسفناج برداشت و در كارتن بسته‌بندی می‌کنند. دسته‌هاي برگي که به آن بافه سبزی می‌گویند را بايد تميز و بدون خاك و گل بسته‌بندي كرد. در حالت ایده‌آل، روکولا دارای برگ‌های سبز تیره، تا حدی صاف و طعمی تند است. اگر بسته‌بندي و عرضه محصول به تأخیر بیافتد، برگ‌ها شروع به زردشدن مي‌كنند و طعم و رنگ آن‌ها تغيير مي‌كند. برش مداوم برگ‌های جوان تولید بیشتر برگ را تحریک می‌کند. اگر محصول بیش از حد رسیده شود، محصول قابل فروش نیست.

برخی گونه‌های زراعی روکولا به‌طور متوسط بعد از گذشت حدود 40 روز آماده برداشت هستند. برگ‌هایی به بلندی بیش از 10 سانتی‌متر قابل برداشت هستند. برداشت با دست به نحوی انجام می‌شود که برگ‌های بیرونی را با دست یا قیچی مناسب جدا می‌کنند. برداشت در سطح وسیع، نیاز به ابزار برش دارد و معمولا با دروگرهای دستی این کار انجام می‌شود. برای ادامه رشد و برداشت مجدد بهتر است رأس رویشی گیاه یا مرکز گیاه آسیب نبیند. ویژگی دیگر این سبزی رشد مجدد آن بعد از سربرداری است، یعنی هنگام برداشت نباید سبزی‌ها را از ریشه درآورد بلکه تنها سربرداری شود تا بعد از مدتی امکان برداشت مجدد باشد.

توصیه می‌شود برداشت محصول در عصر هنگامی‌که از شدت گرمی هوا کاسته شده، انجام گیرد. چیدن سبزی‌ها در هنگام ظهر و تابش آفتاب موجب پژمردگی آن‌ها می‌شود. چیدن روکولا در عصر نیز از برداشت در زمان مرطوب جلوگیری می‌کند و به کاهش برگ‌های آغشته به باکتری‌های بیماری‌زا کمک می‌کند. پس از چیدن، بهتر است به نحوی رطوبت روی برگ‌ها حذف شود که این کار می‌تواند با قراردادن برگ‌ها روی حوله‌های کاغذی یا پهن‌کردن آن‌ها در محیط خشک بدون پلاسیده شدن آن‌ها انجام شود و سپس درون کیسه‌های نایلونی قرار گیرند. این روکولاهای کیسه‌ای تا 10 روز در یخچال قابل نگهداری هستند. البته باید دقت داشت که برخی از عطر و طعم‌ها ممکن است بعد از 5-6 روز از بین بروند.

برداشت گیاه روکولا در آریزونای امریکا از اواخر آبان ماه (اواسط ماه نوامبر) آغاز می‌شود و معمولا تا نیمه فروردین (اوایل آوریل) به پایان می‌رسد. محصول روکولا را می‌توان به‌صورت دستی یا مکانیکی برداشت کرد. در طی یک فصل رشد، بعضی از پرورش‌دهندگان دو یا سه بار بوته‌های روکولا را کفبر می‌کنند و اجازه می‌دهند چندین بار برداشت شود. بعضی اوقات اجازه می‌دهند گیاهان در سومین مرحله رشدی کمی بزرگتر شوند. چین‌های دوم و سوم روکولا ممکن است شکل، رنگ و طعم برگ‌ها را تغییر دهد و بنابراین محصول معمولا فقط یکبار برداشت می‌شود. روکولا که برای بازار تازه خوری برداشت می‌شود، به صورت دسته‌ای (باف‌های) بسته شده و در کارتن‌هایی در مزرعه بسته‌بندی میشود. روکولا برای بازار فرآوری در ظروف فله‌ای بسته‌بندی می‌شود. در بسته‌بندی سبزی‌های آماده مصرف، روکولا سه بار شسته، خرد شده و در کیسه‌های مخصوص سالاد بسته بندی می‌شود. روکولا همچنین ممکن است با سایر سبزی‌های برگدار بسته‌بندی و به‌فروش برسد.

سبزيجات برگی بسیار فاسد شدنی هستند و باید در بسته بندی‌های مناسب و ظریف بسته‌بندي شوند و به‌سرعت در بازار عرضه شوند. براي جلوگيري از فساد سبزي، بهتر است سریع خنک شود. خنك‌كردن با آب يا در خلا در اين مورد توصيه مي‌شود. لازم است محصول برداشت شده در برابر پلاسيدگي و گرم شدن محافظت شود بدين منظور ميتوان به صورت موقت در دماي صفر تا يك درجه سلسيوس و رطوبت نسبی 90-95 درصد نگه داشته شود.