اکولوژی
گز روغن از عناصر درختي تا درختچه‌اي چندمنظوره نواحي نیمه‌گرمسیری بوده و رويشگاه آن از حوالي درياي مرده در مرز کشور اردن شروع شده و بهطور پراكنده در طول درياي سرخ تا شمال سومالي و حوالي شبه‌جزیره عربستان تا دهانه خلیج‌فارس، عمان، امارات، پاكستان و ايران گسترش دارد. پراكنش آن در ايران محدود به هرمزگان و بلوچستان حدفاصل بشاگرد تا مرز پاكستان بين دو حد ارتفاعي 100 تا 1500 متر از سطح دريا در نواحي كوهستاني بهصورت توده مشاهده مي‌شود و كمتر و تپه‌ماهوره است. گز روغن معمولا ميتوان آن‌را بهصورت تکپایه مشاهده نمود. متوسط بارندگي منطقه رويشي گز روغن 180-200 ميلي‌متر است. عمده بارش‌ها در فصول سرد سال حادث مي‌گردد. از مشخصه بارندگي اين منطقه، وجود بارش‌هاي تابستان در ماه‌هاي گرم سال بوده كه اوج آن خرداد است. ميانگين دماي ساليانه منطقه بيش از 27 درجه سانتي‌گراد بوده و نشان از گرمسیری بودن منطقه دارد.
خانواده گز روغن Moringaceae از یک جنس Moringa تشکیل شده است و شامل 13 گونه مختلف است که در مناطق گرمسیری و نیمه‌گرمسیری پراکنش تمام گونه‌های جنس مورینگا از هند و آفریقا منشأ گرفته‌اند و دارند. تقریبا امروزه در کشورهای گرمسیری زیادی کشت شده‌اند.
غالب رويشگاه‌ها داراي خاك سطحی تا نیمه‌عمیق بوده، متوسط اسيديته خاك در رويشگاه‌هاي گز روغن 7.98 است. متوسط هدايت الكتريكي خاك رويشگاه‌هاي آن در ايران برابر 1.78 دسيزيمنس است كه در رويشگاه‌ها و افق‌هاي مختلف با يكديگر متفاوت است. اکثر رويشگاه‌هاي گز روغن بافت متوسط دارند و شني _ لومي بوده و در بعضي رويشگاه‌ها، شني _ رسي _ لومي و لومي نيز ديده مي‌شوند.
شکل1-درخت گز روغن
اين گونه به‌علت حساسيت به یخبندان و سرماي شديد زمستانه و همچنين حساسيت به شوري قادر نبوده در مناطق كوهستاني از يك ارتفاع خاص بالاتر رويش نمايد. افزايش شوري در اراضي پایین دست نيز از جمله محدوديت‌هاي حضور اين گونه در اراضي ساحلي و نزديك به دريا است. ميانگين ارتفاع رويشگاه گز روغن برابر 610 متر از سطح دریا بوده و بیشتر رويشگاه‌هاي آن بين دو حد ارتفاع 350-900 متر است.
فنولوژی
تحقیقات انجام شده روی هشت جمعیت گز روغن در شمال غرب دریای سرخ نشان داد که رشد رویشی گز روغن در آذرماه آغاز شده و تا بهمن ادامه می‌یابد. گلدهي گز روغن در رويشگاه‌هاي طبيعي ايران از نيمه دوم بهمن‌ماه آغاز شده و تا فروردين ادامه مي‌يابد. از اواسط فروردين ميوه‌هاي نيام شكل روي شاخه‌ها تشكيل شده و بهتدريج بر رشد طولي و قطري خود مي‌افزايند. از زمان تشكيل ميوه‌ها تا رسيدن كامل آن‌ها، سه ماه طول مي‌كشد به‌طوریکه از اواسط تيرماه غلاف‌هاي ميوه تغيير رنگ داده و به رنگ قهوه‌اي درآمده و آماده برداشت هستند. از اواخر تير غلاف‌ها بهتدريج شكاف طولي برداشته و بذرها شروع به ريزش مي‌كنند.
برگ‌هاي اوليه كه در ابتداي فصل رويش در انتهاي ساقه‌ها ظاهر مي‌شوند خيلي کم‌دوام بوده و در اوايل فروردین‌ماه ريزش مي‌نمايد. با تشكيل ميوه‌ها و رشد آن‌ها، مقداري از برگ‌هاي درخت تحت تنش قرار گرفته، كه همان دمبرگ‌ها هستند ريزش مي‌کند اين درخت در شرايط طبيعي در ايران فقط در بهمن و اسفندماه به گل رفته و ميوه‌ها نيز در اواخر خردادماه بهطور كامل مي‌رسند. از نکات قابل توجه در مورد گز روغن این نکته حایز اهمیت است که در سال‌هایی که در موسم گلدهی بارندگی زیادی اتفاق می‌افتد بذردهی به میزان زیادی کاهش می‌یابد.
ویژگی‌های مورفولوژی
گونه گازرخ يا گز روغن درختي به ارتفاع 4 – 10 متر، با برگ‌هاي شانه‌ای مرکب، پراكنده و تنك، به رنگ سبز – سبز كلمي، به‌طول 30 سانتي‌متر يا بيشتر گل‌آذین پانيكول، به‌طول تا 30 سانتي‌متر، گل‌ها به‌عرض 1.5 سانتي‌متر يا بيشتر، صورتي مايل به سفيد تا زرد كمرنگ، ميوه كپسول، به‌طول 10 – 30 سانتي‌متر، قهوه‌اي، دانه‌ها به‌طول تا 1 سانتي‌متر و سفیدرنگ است.
آنچه در رابطه با خصوصيات ریخت‌شناسی نهال‌هاي گز روغن ميتوان بيان نمود نسبت حجم ريشه به ساقه بوده كه تا 23 برابر افزايش نشان مي‌دهد. از نظر طول ريشه به ساقه در مراحل اوليه رشد با توجه به بافت خاك از 1.5 تا 2 برابر رشد ريشه بيشتر از ساقه است كه در افزايش مقاومت اين گياه به خشكي محيط مؤثر است. در شرايط طبيعي نيز با رويش بذر و رشد ريشه، ريشه از همان ماه‌هاي اوليه از محل يقه شروع به متورم شدن مي‌کند. برش‌هاي ميكروسكوپي تهيه شده و بررسي‌هاي آن نشان داده است كه گياه در داخل ريشه‌هاي متورم نسبت به ذخيره‌سازي کربوهیدرات‌ها (نشاسته) اقدام مي‌نمايد ریشه غده‌ای در توسعه و استقرار گیاه در مناطق خشک از اهمیت زیادی برخوردار است و همین سیستم ریشه غده‌ای گیاه را قادر می‌سازد که حتی در مناطق صخره‌ای تقریبا لخت نیز استقرار یابد. در جنگل‌کاری‌های انجام شده توسط مولفین در شهرستان سرباز مشاهده شده که قسمت هوایی (ساقه) نهال‌ها به‌علت خشکی شدید هوا در سال‌های اول از بین رفته؛ اما در سال‌های بعد که شرایط مناسب رویش فراهم شده است بخش غده مانند ریشه جست‌دهی نموده و نهال شروع به رشد کرده است. برگچه‌هاي اولیه اين گياه در سن دوسالگی ريزش كرده و ازآن‌پس گياه از طريق سبزينه موجود در دمبرگ‌هايش فتوسنتز كرده و نيازهاي حیاتیاش را تأمين مي‌كند که يكي از سازوکارهاي مقاومت به خشكي در شرايط خشك رويشگاهي آن قلمداد مي‌گردد.
شکل2- شکوفه درخت گز روغن
در بررسي واكنش‌هاي آناتوميك گز روغنی به مقدار رطوبت خاك در فاصله رطوبت سهل‌الوصول و نقطه پژمردگي دائم، بعلاوه، هرچه رطوبت خاك كمتر مي‌شود، اين گياه با پوشش انبوه كرك‌هاي كوتاه روي برگ‌ها، افزايش فركانس و شاخص روزنه‌اي و نيز كاهش نسبت فضاهاي خالي در مزوفيل برگ، خود را در برابر شرايط خشكي بهطور كامل سازگار مي‌نمايد.
خصوصیات بذر گز روغن
ميوه گز روغن بهصورت نيام‌هاي به نسبت بلند به رنگ قهوه‌اي و يا زرد كاهي با نوارهاي قهوه‌اي بوده كه طول آن‌ها 10 - 27 سانتي‌متر و عرض آن 1.2-2.2 سانتي‌متر است. هر غلاف شامل 12 - 14 بذر بيضوي شكل به رنگ قهوه‌اي متمايل به خاكستري بوده كه ابعاد آن 5.17×10 ميلي‌متر است. متوسط وزن هزار دانه بذر 610 گرم است. غلاف‌هاي ميوه در ابتدا سبزرنگ و داراي شيارهاي موازي طولي هستند كه از ابتدا تا انتهاي غلاف كشيده شده‌اند. طول غلاف‌ها در پايه‌هاي مختلف متفاوت بوده ضمن اينكه شرايط رويشگاه نيز بر ابعاد آن تأثیرگذار است. اندازه درخت بر میزان بذر تولیدی تأثیر می‌گذارد اما بر اندازه بذر تأثیری ندارد. هر چه اندازه بذر بزرگتر باشد بذر زمان کمتری برای جوانه‌زنی لازم دارد و سرعت رشد نهال نیز بیشتر است که این امر خود یکی از علل استقرار بهتر گیاه در مناطق خشک است. چرا که زمان کوتاه‌تری برای جوانه‌زنی و رشد گیاه پس از بارندگی‌ها لازم است. از دیگر سازگاری‌های گز روغن به مناطق خشک تولید بذر کمتر لیکن بزرگتر و باکیفیت‌تر است.
زادآوری
جهت تكثير گز روغن، بذرهاي رسيده را از غلاف جدا نموده و در جاي خشك و سایه پهن نموده تا رطوبت بذر به حد مناسب برسد سپس بذرها تا زمان کاشت در جای خنک نگهداری می‌شوند. بذرها جهت سبز شدن نياز به تيمار خاصي نداشته فقط جهت تسريع در سبز شدن، ميتوان آن‌ها را به‌مدت 24-48 ساعت در آب معمولي خيساند. بهتر است بذرها در همان سال بذرگيري در كمتر از سه ماه از تاريخ برداشت، كاشته شوند. چنانچه بذرها در محيط گرم نگهداري شوند كمتر از 6 ماه قوه‌ناميه خود را از دست مي‌دهند. بذر گونه‌هاي مختلف مورينگا مشابهت‌هاي زيادي دارند كه مهمترین آن درصد زياد روغن در بذر است كه موجب كاهش طول عمر بذر در اینگونه‌ها مي‌شود. گزارش شده که بذرها بعد از دو سال قوه‌ناميه خودشان را از دست داده و ميزان جوانه‌زني آن‌ها در حد صفر درصد كاهش می‌یابد.
بذرهاي تيمار شده را در مردادماه ميتوان در داخل گلدان‌هاي پلي‌اتيلني كه از مخلوط خاك زراعي - كود حيواني– ماسه پر شده‌اند كشت نمود. بذرهاي بعد از 4-7 روز شروع به جوانه‌زدن مي‌نمايند. (جهت جلوگيري از قارچ‌زدگي بذرها، بهتر است بذرها را قبل از كاشت با محلول دو در هزار كربوكسي تيرام به‌مدت 30 دقيقه ضدعفونی نمود). نهال‌ها در مدت 3-4 ماه به ارتفاع 15-25 سانتي‌متر رسيده و آماده انتقال به عرصه هستند.
خواص صنعتی و غذایی
از مورینگا برای مبارزه علیه سوءتغذیه به‌ویژه در بین کودکان و مادران شیرده استفاده گسترده‌ای می‌شود. ارزش غذایی بالای گونه‌های این جنس بیشتر از این نظر است که علاوه بر وفور عناصر و ویتامین‌های ضروری در تغذیه انسان، غنی از انواع اسیدهای آمینه از جمله آرژنین و هیستیدین است که در رشد انسان به‌ویژه نوزادان اهمیت زیادی دارد. دانه‌های آن اغلب مانند پسته خوراکی است. همچنین تصفیه آب آشامیدنی یکی دیگر از کاربردهای این گیاه در صنعت است.
دانه‌های گز روغن دارای میزان فراوانی روغن است که از کیفیت بسیار زیادی برخوردار است و بسته به کیفیت استخراج آن با قیمت بالایی به فروش می‌رسد. مقدار روغن در دانه در نمونه‌های ایرانی بین 53 الی 54.6 درصد به‌دست آمد. درجه حرارت پخت‌وپز متناسب با روغن Moringa peregrine 190درجه سانتي‌گراد است و در صورت رسيدن به 237 درجه، روغن دود مي‌كند. اين درجه حرارت خيلي بالاتر از درجه حرارتي است كه ساير روغن‌ها شروع به دود شدن مي‌كنند. در نتيجه ميتوان آن را بی‌آنکه بسوزد و يا دود كند، براي سرخ كردن، كباب كردن و پختن مواد غذايي بكار برد.
میزان اسیدهای چرب اسید اولئیک از 71.5 الی 74 درصد، اسید پالمتیک از 12.65 درصد الی 14.75 درصد، سیس - اسید اولئیک از 3.63 الی 4.51 درصد، اسید پالمیتئولیک از 3.32 الی 4.72 درصد، اسید استئاریک از 1.96 الی 2.47 درصد، اسید بهنیک از 0.90 الی 1.56درصد، اسید گادولئیک از 0.43 الی 10.9درصد و اسید آراشیدئیک از 0.41 الی 1.39 درصد متغیر بود.
خواص دارویی
گونه‌های مختلف مورینگا دارای خواص متعدد دارویی هستند که بر اهمیت آن‌ها می‌افزاید. قسمت‌های مختلف گونه‌های مورینگا، از جمله برگ‌ها، ریشه‌ها و پوست تنه آن‌ها در ساخت داروهای محلی در درمان بیماری‌های مختلف از جمله نارسایی‌های گوارشی، جوش‌های سطحی پوست بدن، سرماخوردگی، التهاب پوستی، فشار بالای خون، تشنج و حمله‌های عصبی، تب راجعه، امراض پوستی و روماتیسم کاربرد داشته است. ریشه‌ها، برگ‌ها، گل‌ها، میوه‌ها و صمغ‌هایی که ازاین‌گونه ترشح می‌شوند در درمان التهاب و بیماری‌های قلبی - عروقی مورد استفاده قرار می‌گیرند.
روغن Moringa peregrina مقادير فراواني اسيدهاي چرب غيراشباع با یک باند دوگانه دارد که سبب كاهش كلسترول بد (LDL) بدون تأثیر بر كلسترول خوب (HDL) مي‌گردد.
از لحاظ شيميايي ميتوان به وجود ميزان چشمگيري اسيدهاي چرب ضروري و ويتامين‌هاي محلول در چربي، در اين روغن اشاره داشت. روغن Moringa peregrine حاوي ترکیب‌هاي پروآنتروسيانيدين‌ها بوده كه از گروه آنتی‌اکسیدان‌های ربيوفلاونوييدي است. اين ترکیب‌ها موجب كاهش ابتلا به بيماري‌هاي قلبي عروقي، سكته و سرطان مي‌شوند و از همه مهمتر مصرف اين نوع روغن موجب كاهش ميزان LDL مي‌شود و توانايي افزايش HDL را نيز دارد. روغن مورینگا از جمله روغن‌هایی است که از سال‌های بسیار دور به‌عنوان یکی از نرم کننده‌های عالی مورد استفاده قرار می‌گرفته است. گفته می‌شود از گذشته‌های دور مصریان قدیم از روغن مورینگا جهت رفع چین و چروک پوست بدن استفاده می‌کردند. در کشورهای محل رویش گونه Moringa peregrine از جمله عمان از عصارهای که از برگ این گونه گرفته می‌شود به‌عنوان ضدعفونی‌کننده زخم و کمک در بهبود زخم‌های سطحی استفاده می‌شود.
یکی از خواص دارویی مورینگا، خاصیت ضدمیکروبی عصاره برگ آن است که با آزمایش‌های متعددی به اثبات رسیده و مشخص شده است که این عصاره واکنش‌های ضدمیکروبی شدیدی علیه قارچ‌های گرم مثبت و گرم منفی دارد.
آفات و بیماری
در مراجعات انجام شده روی گياه گز روغن هیچ‌گونه عامل محدودکننده حشره‌اي، قارچ و يا باکتري مشاهده نگرديد و تنها بر اساس نمونه‌برداري‌هاي انجام شده از قسمت‌هاي مختلف گياه و از رويشگاه‌هاي مختلف آن در دو استان سيستان و بلوچستان و هرمزگان يک حشره از خانواده Diaspididae به‌نام شپشک واوي مشاهده شد.
در بررسی که در هند انجام شد عنوان شد که تا سال 2001 ، هيچ بيماري مهمي از اين گياه که موجب زيان اقتصادي و کاهش محصول گردد گزارش نشده است. امّا اخيرا در منطقه Maharastra يک بيماري جديدي شيوع يافته است که در اين بيماري، غلاف‌هاي رسيده گياه دچار پوسيدگي مي‌گردند. اين پوسيدگي عمدتا در سطح غلاف‌ها (نيام) به‌ويژه در انتهاي آستیگمات رخ مي‌دهد امّا روي حاشيه‌هاي غلاف‌هاي نارس (سبز)، ممکن است لکه‌هاي قرمز مايل به قهوه‌اي ديده شود. غلاف‌هاي بيمار چروکيده‌تر و نازک‌تر از غلاف‌هاي سالم هستند. در مراحل شديد و پيشرفته بيماري، غلاف‌ها کاملا از بين مي‌روند. قارچ عامل اين بيماري گونه Drechslera haraiiensis شناسايي گرديده است.
از دیگر آفاتی که به این گونه آسیب وارد می‌نماید موش است که با جویدن پوست ارتباط آوندی گیاه را قطع و باعث خشکی آن می‌گردد.