مشخصات گیاه‌شناسی جم
جم با نام علمی (Syzigium cumini) از خانواده (Myrtaceae)، درختي گرمسيري و هميشه سبز با سرعت رشد قابل توجه است، طوري كه ارتفاع آن ميتواند به بيش از 30 متر و قطر تنه آن به صد سانتي‌متر برسد. اين درخت پس از 40 سال به اندازه نهايي خود مي‌رسد و قادر است بالغ بر صد سال عمر كند. تنه آن معمولاً به فاصله كمي از سطح زمين منشعب و چند شاخه مي‌شود. پوست تنه در پايين ناصاف، ترك‌دار، پوسته پوسته و بي‌رنگ و در بالا، صاف و به رنگ خاكستري روشن است. داراي شاخه‌هاي فراوان با نوك كمي آويخته است كه به درخت تاجي انبوه با ميانگين قطر 11متر مي‌دهد. شاخ و برگ متراكم و سايه‌دهي خوب گياه سبب شده در پاره‌اي از موارد، صرفا از منظر زينتي و فضاي سبز مورد كشت و كار قرار گيرد.
برگ‌هاي گياه متقابل، ساده، با حاشيه صاف، كشيده يا بيضي شكل، به طول 5-25 سانتي متر و عرض 2.5-10 سانتي‌متر با دمبرگ به طول 1-3 سانتي‌متر كه ممكن است نوك‌دار يا فاقد نوك مشخص باشد. رنگ برگ‌هاي جوان تُرد آن، صورتي است كه با شروع بلوغ، حالتي چرمي و برّاق به خود مي‌گيرد و سطح بالايي آن‌ها به رنگ سبز تيره و سطح زيرين آن به رنگ سبز روشن در مي‌آيد. رگبرگ اصلي غالبا به رنگ زرد است كه تعداد زيادي رگبرگ فرعي از آن منشعب مي‌شود و به صورت موازي در سطح پهنك امتداد مي‌يابد. گلدهي درخت جم طي فروردين و ارديبهشت و تشكيل ميوه 32 روز پس از گلدهي در خلال ماه‌هاي خرداد و تير انجام مي‌شود.
داراي گل هايي معطّر به شكل خوشه‌هاي 10-40 تايي گرد يا كشيده است كه در ابتدا به رنگ سفيد متمايل به سبز مي‌باشد و سپس به صورتي تغيير رنگ مي‌دهد. خوشه‌ها از شاخه‌هاي كوچك زير برگ‌ها بوجود مي‌آيد. غالبا جانبي يا انتهايي به طول 4-6 سانتي‌متر مي‌باشد. كاسه گل قيفي شكل، دندانه‌دار به طول تقريباً 4 ميلي‌متر، گلبرگ‌ها در پايين به هم چسبيده، تشكيل جام مي‌دهند. پرچم‌ها به تعداد فراوان و تقريباً به بلندي كاسه گل مي‌باشد.
درخت جم سرتاسر سال گل دارد ولي اوج گلدهي آن در بهار اتفاق مي‌افتد. ميوه آن، سته‌اي درشت و آبدار، به شكل كشيده يا بيضوي به طول 1.5-5 سانتي‌متر كه در ابتدا سبزرنگ است ولي به تدريج به رنگ بنفش روشن در مي‌آيد و در زمان رسيدن تقريبا سياه رنگ مي‌شود. البته واريته‌اي از جم در كشور اندونزي گزارش شده است كه ميوه‌هايي به رنگ سفيد توليد مي‌كند. پوست ميوه نازك، صاف، براق و چسبان و گوشت آن بنفش يا سفيد و خيلي آبدار است كه دانه‌اي به رنگ قهوه‌اي يا زرد متمايل به سبز به طول 2.5-4 سانتي‌متر را در بر مي‌گيرد. طعم ميوه تركيبي از شيرين، ترش لايم و گس، مشابه زردآلوي رسيده است كه زبان در نتيجه مصرف آن، رنگي ارغواني به خود مي‌گيرد. ميوه‌ها در پاييز كاملاً مي‌رسند و قبل از فرا رسيدن زمستان برداشت مي‌شوند.
جدول 1- مشخصات گیاه‌شناسی جم
|
نام فارسی
|
جم
|
|
نام انگلیسی
|
Java Plum
|
|
نام علمی
|
Syzigium cumini
|
|
خانواده
|
Myrtaceae
|
شکل 1- آشنایی با درخت، برگ، گل و میوه جم
کاشت
جم از گونه‌هاي گياهي بسيار سازگار است كه به طور گسترده‌اي در بسياري از اقليم‌هاي گرمسير و نيمه‌گرمسير و با شرايط آب و هوايي متنوع مورد كشت و كار قرار مي‌گيرد. گياه مقاومي است كه به آساني در بسياري از انواع خاك دوام مي‌آورد و در اراضي پست، خاك‌هاي مرطوب و مناطق مرتفع‌تر با زهكش خوب به سرعت رشد مي‌كند. در خاك‌هاي لومي، آهكي، شني و خاك‌هاي با مقدار بالاي گچ به زندگي و رشد خود ادامه دهد، ولي خاك‌هاي با ميزان شوري و قلياييت بالا را نمي‌پسندد. در مناطق پر باران و مرطوب از سرعت رشد مطلوبي برخوردار است. در مناطق با ميانگين رطوبت نسبي 70-100 درصد در ماه‌هاي تير و مرداد و 40-90 درصد در ماه‌هاي دي و بهمن، بهترين رشد را دارد. جم نسبت به شرايط غرقابي طولاني مدت و حالت ماندابي خاك مقاوم است. درختان بالغ آن، خشكي و كم آبي را تحمل مي‌نمايند و خاك‌هاي برخوردار از زهكش خوب و نيمه خشك را ترجيح مي‌دهند.
جم در مراحل گلدهي و ميوه‌دهي، شرايط آب و هوايي خشك را ترجيح مي‌دهد. در سنين جواني نسبت به سرما حساس است ولي درختان بالغ‌تر قادرند حتي دماهاي زير صفر زودگذر را پشت سر بگذارنند. به طور كلي اين درخت در مناطقي از رشد رضايت بخشي برخوردار است كه حداكثر دماي مطلق آن در سايه معمولاً 2.5 – 17.5درجه سانتي‌گراد، ميانگين حداكثر دما در گرمترين ماه سال 30 – 43.5 درجه سانتي‌گراد و ميانگين حداقل دما در سردترين ماه سال 5-24 درجه سانتي‌گراد باشد.
براي كاشت جم چاله‌هايي به ابعاد 1*1*1 متر حفر و آن‌ها را با مخلوطي از خاك زراعي و كود حيواني پوسيده يا كمپوست به نسبت 3 به 1 پر مي‌كنند. فواصل كاشت براي نهال‌هاي بذري 10*10 و براي نهال‌هاي پيوندي 8*8 متر در نظر گرفته مي‌شود. تعداد نهال مورد نياز 100-150 اصله در هكتار مي‌باشد. لازم به ذكر است با توجه به مقاومت قابل توجه جم در برابر باد، گاهي از آن به عنوان بادشكن استفاده مي‌شود كه در اين صورت نهال‌ها را با فواصل 6 متر از هم مي‌كارند. زمان مناسب كاشت، اواخر تابستان تا اوايل پاييز (هم زمان با پديده مانسون) مي‌باشد، ضمن آنكه در صورت دسترسي به آب كافي، امكان كشت بهاره آن نيز وجود دارد.
رشد نهال‌هاي بذري در سال اول كُند است و سپس تسريع مي‌شود به طوري كه ممكن است ارتفاع درخت در سال دوم به بيش از 3.5 متر برسد. آغاز باردهي درختان حاصل از نهال‌هاي بذري 8-10 سالگي و درختان حاصل از نهال‌هاي پيوندي 4-7 سالگي است. درختان جم پس از كاشت، نياز به مراقبت خاصي ندارند، جز آنكه در سال‌هاي نخست و سنين جواني بايستي از خطرات سرمازدگي و حمله آفات مصون نگه داشته شوند.
شکل 2- باغ میوه جم
داشت
ميزان نياز آبي جم همانند ساير درختان بر اساس شرايط اقليمي، نوع خاك و سن گياه متفاوت است. به طور كلي دور آبياري 7-14 روزه در خلال فصل رشد و 4-6 هفته‌اي در طي زمستان توصيه شده است. رساندن آب به مقدار كافي به گياه مخصوصاً در اوايل پاييز جهت تشكيل موفقيت آميز جوانه‌هاي گل و خرداد و تير، جهت توسعه و تكامل بهتر ميوه، از اهميت بيشتري برخوردار است.
در سال‌هاي قبل از باردهي، سالانه 20-25 كيلوگرم كود حيواني پوسيده يا كمپوست به هر اصله درخت داده مي‌شود كه با رسيدن درختان به سن باردهي، مقدار مصرف اين كود به 50-60 كيلوگرم به ازاي هر اصله درخت افزايش مي‌يابد. بهترين زمان مصرف كودهاي آلي يك ماه قبل از گلدهي مي‌باشد. ميزان توصيه شده انواع كودهاي شيميايي براي درختان بالغ جم، سالانه 500 گرم نيتروژن، 600 گرم فسفر و 300 گرم پتاس به ازاي هر اصله است. كودها بايستي در سايه انداز درخت و به صورت چالكود مصرف شود.
برداشت
ميوه جم نافرازگر است، يعني امكان رسيدن پس از برداشت آن وجود ندارد. ميوه‌هاي كاملاً رسيده اين درخت را هر روز به صورت دستي مي‌چينند يا اينكه ورقه‌هاي پلاستيكي زير درخت پهن مي‌كنند، آنگاه اقدام به تكاندن شاخه‌ها و سپس جمع آوري ميوه‌ها از روي پلاستيك مي‌نمايند. از آنجا كه ميوه‌هاي جم به طور هم زمان نمي‌رسند، برداشت در چند مرحله انجام مي‌شود. ميانگين عملكرد سالانه يك درخت پيوندي كاملاً بالغ جم 80-100 كيلوگرم و يك درخت حاصله از نهال بذري 50-70 كيلوگرم مي‌باشد. متخصصين باغباني هند، تعداد ميوه توليدي يك درخت پنج ساله را 700 عدد گزارش نموده‌اند.
شکل 3- برداشت دستی میوه جم