مشخصات گیاه‌شناسی خارمریم
خار مریم با نام علمی (Silybum marianum) از خانواده (Asteraceae)، خارمریم گیاهی است یکساله، علفی، مدیترانه‌ای و مقاوم به خشکی و در جلگه‌های هموار با آب و هوای گرم و در خاك‌های سبک شنی می‌روید. خارمریم نوعی گیاه دارویی ایستاده است که ارتفاعش معمولا بین یک تا سه متر است. این گیاه برگ‌های خاردار و شیره چسبناك و شیری رنگ دارد و از طریق بذر تولید مثل می‌کند. ویژگی متمایزکننده گیاه دارویی خارمریم از گیاهان دیگر، حضور لکه‌ها یا خطوط سفید در طول رگبرگ‌ها است. برگ‌های این گیاه به رنگ سبز تیره هستند و وجود لکه‌های سبز رنگ کلروفیل‌دار و سفید رنگ که بر اثر ایجاد فاصله بین غشای سلولی و سلول‌های کلروفیل‌دار مزوفیل ایجاد می‌شوند، به ظاهر برگ حالتی شبیه به سنگ مرمر می‌دهد. سطح فوقانی برگ براق است و رگبرگ‌ها و لکه‌های سفید رنگ دارد؛ اما سطح تحتانی آن‌ها تیره‌تر است و پرزهای بیشتری دارد. برگ‌های خاردار کاملا از یکدیگر جدا هستند، لبه‌های مواج دارند و طول آن‌ها به 60 سانتیمتر می‌رسد. برگ‌های پایه نیز حدود 50 سانتیمتر طول و 25 سانتیمتر پهنا دارند. برگ‌های این گیاه به صورت متناوب روی ساقه قرار دارند و دمبرگ آن‌ها بلند و خاردار است. ریشه این گیاه از نوع ریشه‌های راست است و انشعابات متعددی دارد. در انتهای هر ساقه تنها یک گل مرکب قرار دارد که قطرش حدود 5 تا 10 سانتیمتر است. این گل‌ها دیسکی شکل و به رنگ قرمز ارغوانی هستند و گل‌آذین بزرگی دارند که با برگ‌های تغییر شکل یافته در قاعده گل به همراه خارهای حاشیه‌ای کوچکتر در نزدیکی قاعده احاطه شده‌اند. طول خارهای هر براکته 5 تا 9 سانتیمتر است. قطر گل‌آذین‌ها تا 10 سانتیمتر هم می‌رسد. طول دانه‌های این گیاه بین 6 تا 8 میلیمتر است و وزن هزار دانه آن‌ها 23 تا 31 گرم است. دانه‌ها پهن، صاف، براق و لکه‌دار هستند و رنگ آن‌ها ممکن است از سیاه تا قهوه‌ای متغیر باشد. دانه‌ها دارای یک دسته پرزهای خاردار کوچک هستند که دائمی نیست و هنگامی که دانه بالغ می‌شود، می‌ریزند. هر گل 50 تا 200 دانه تولید می‌کند و دانه‌ها قادرند حداقل به مدت 9 سال در خاك زنده بمانند.
جدول 1- مشخصات گیاه‌شناسی خارمریم
|
نام فارسی
|
خارمریم، ماریتیغال، خار علیص و عکوب
|
|
نام انگلیسی
|
Milk thistle
|
|
نام علمی
|
Silybum marianum
|
|
خانواده
|
Asteraceae
|
شکل 1- آشنایی با بوته، برگ، گل و بذر خار مریم
کاشت
خارمریم با اغلب شرایط بوم شناختی ایران سازگار است. تحمل خشکی و شوری را دارد و در مجموع گیاه کم توقعی محسوب می‌شود. خارمریم گیاهی است مدیترانه‌ای که در طول رویش به هوای گرم و آفتاب فراوان نیاز دارد. دانه‌هایش در دمای 8 تا 10درجه سانتیگراد جوانه می‌زنند، ولی درجه حرارت مطلوب برای جوانه‌زنی دانه بین 18 تا 20 درجه سانتیگراد است. میزان تبخیر و تعرق گیاه خارمریم 6/372 میلیمتر است.
خارمریم در مناطق سردسیر در فصل بهار و در مناطق معتدل و گرمسیر به صورت محصولی پاییزه کشت می‌شود. زمان مناسب برای کاشت بهاره در اوایل بهار است. تأخیر در کاشت مناسب نیست، زیرا گیاه به ساقه نمی‌رود و عملکردش بشدت کاهش می‌یابد. تحقیقات نشان می‌دهد زمان مناسب برای کاشت پاییزه خارمریم در اطراف تهران، اواخر تابستان (20شهریور) است. فواصل بین محل کاشت بذور و در نتیجه فاصله بین بوته‌های خارمریم بر رشد گیاه و محصول تولیدی تأثیر می‌گذارد. بهتر است فاصله ردیف‌های کاشت 50 سانتیمتر و فاصله دو بوته روی ردیف 30 سانتیمتر باشد ( 7 تا 8 بوته در مترمربع) عمق کاشت بذر خارمریم باید 2 تا 3 سانتیمتر باشد.
شکل 2- مزرعه خارمریم
داشت
به طور کلی دسترسی آسان به مواد غذایی زیاد به افزایش رشد گیاه منجر می‌شود؛ البته این افزایش به همان میزان قادر است بلوغ گیاه را به تأخیر بیندازد. تأثیر تأمین مواد غذایی بر کیفیت و کمیت ترکیبات دارویی مؤثر گیاه امری کاملا ناشناخته است. در تولید خارمریم نیز، مانند تمام گیاهان دیگر، رژیم غذایی از اهمیت خاصی برخوردار است. فصل پاییز و هنگام آماده‌سازی خاك باید 40 تا 50کیلوگرم در هکتار اکسید فسفر و 80 تا 100کیلوگرم در هکتار اکسید پتاس به خاك اضافه کرد. تحقیقات انجام شده در اطراف تهران نشان می‌دهد نیتروژن فراوان سبب کاهش مواد مؤثره خارمریم می‌شود. چنانچه زمین تهی از نیتروژن باشد، توصیه می‌شود 25 تا 30کیلوگرم در هکتار نیتروژن به عنوان سرك در اختیار گیاهان قرار گیرد. درمجموع برای یک هکتار مقادیر 200کیلوگرم کود اوره، 300کیلوگرم سوپرفسفات تریپل و 100کیلوگرم سولفات پتاسیم توصیه می‌شود.
برداشت
تحقیقات انجام شده در ایران نشان می‌دهد در کشت بهاره، میوه‌ها از اوایل تابستان بتدریج می‌رسند. هنگام رسیدن میوه‌ها، گلچه‌ها خشک می‌شوند و تارهای بلند و سفید رنگ (پاپوس) ظاهر می‌شوند. رنگ میوه‌های رسیده قهوه‌ای و براق است. میوه‌های رسیده به سهولت از گیاه جدا و در اطراف پراکنده می‌شوند. گل آذین‌ها معمولا در یک مرحله برداشت می‌شوند. اواخر تیر زمان مناسبی برای برداشت محصول است. سیلیمارین را از تمام بخش‌های گیاه خارمریم میتوان جدا کرد. اما حداکثر مقدار سیلیمارین از دانه‌ها به دست می‌آید. میوه‌هایی که صرفا مدت کوتاهی تا بلوغ نهایی فاصله دارند، در مقایسه با میوه‌های رسیده، به مراتب سیلیمارین کمتری دارند.
چون خارمریم برگ‌های بزرگ و انبوهی دارد و اطراف برگ‌ها را تیغ‌های فراوانی پوشانده است، فرایند برداشت گل‌آذین‌ها با دست، بسیار پرهزینه و زمانگیر است. در سطوح کوچک، گل‌آذین‌ها را میتوان با داس برداشت کرد، اما در سطوح وسیع کشت، برداشت محصول فقط با ماشین‌های مخصوص امکانپذیر است.
شکل 3- برداشت خار مریم