مشخصات گیاه‌شناسی مرزنجوش
مرزنجوش با نام علمی (Origanum vulgare) از خانواده نعناعیان (Lamiaceae)، گیاهی شامل گروهی از بوته‌ها یا علف‌های پایای کرکدار و یا بدون کرك به ارتفاع 30 تا 100سانتی متر هستند. مرزنجوش دارای غده‌های اسانس‌دار در تمام سطوح برگ و گل‌های خوشه‌ای به رنگ ارغوانی، صورتی و یا سفید است. این گیاه دارای ساقه‌های متعدد، خیزان یا ایستاده و غالبا منشعب به رنگ سبز مایل به قرمز است. مرزنجوش دارای دمبرگ کوتاه و یا تقریبا بدون دمبرگ، بیضی، تخم مرغی و یا قلبی شکل، بدون دندانه و با انتهای گرد و یا تیز به رنگ سبز تیره و پوشیده از کرك در سطح تحتانی پهنک است. گل‌های آن خوشه‌ای و گل‌ها در چرخه‌های دارای 2 گل و یا بیش‌تر قرار دارد. سنبله‌های کم و بیش متراکم با انشعاباتی به صورت خوشه را تشکیل می‌دهند. میوه مرزنجوش استوانه‌ای شکل، با سطحی صاف، به رنگ قهوه‌ای و به طول یک میلیمتر است.
جدول 1- مشخصات گیاه‌شناسی مرزنجوش
|
نام فارسی
|
مرزنجوش وحشی، مرزنجوش بستانی، پونه کوهی
|
|
نام انگلیسی
|
Oregano
|
|
نام علمی
|
Origanum vulgare
|
|
خانواده
|
Lamiaceae
|
شکل 1- آشنایی با بوته، برگ، گل و بذر گیاه مرزنجوش
کاشت
مناطق مرطوب و گرم برای رشد مرزنجوش مناسب است. نور بر افزایش درصد اسانس گیاه تأثیر زیادی دارد. نوع خودروی گیاه مرزنجوش در زمین‌های آهکی، محل‌های آفتاب‌گیر و در پناه باد می‌روید. زمینی که برای کشت مرزنجوش انتخاب می‌شود، بهتر است زمینی حاصلخیز با بافت سبک و آفتاب گیر باشد. ولی باید از کاشت این گیاه در زمین‌های شور و قلیایی اجتناب شود، زیرا در تولید میزان محصول بسیار مؤثر است. خاك مناسب برای کشت مرزنجوش وحشی، خاك‌های سبک (شنی و رسی) با مقداری آهک است pH .مناسب برای رشد آن حدود 6.5 تا 7.5 است. فاصله ردیف‌های کاشت بین 50 تا 60 سانتی‌متر و فاصله دو بوته روی ردیف کاشت بین 20 تا 25 سانتی‌متر است. مرزنجوش وحشی را بسته به منطقه، میتوان از اوایل فروردین تا اواخر خردادماه در زمین اصلی کاشت کرد.
شکل 2- مزرعه مرزنجوش
داشت
مرزنجوش بسهولت قادر به تحمل خشکی است ولی برای افزایش عملکرد گیاه باید تحت آبیاری منظم و مناسب قرار گیرد. تقریبا نیاز آبی مرزنجوش وحشی مانند نعناع است. در مناطقی که بیش از 700 میلیمتر بارندگی داشته باشند، میتوان این گیاه را به صورت دیم کاشت. آبیاری مرزنجوش وحشی در استان یزد با دور آبیاری ده روز یک بار در روستای درب رز انجام می‌شود. مرزنجوش بستانی ریشه‌های ضعیف و سطحی دارد و قادر به جذب آب از اعماق زمین نیست، بنابراین، نیاز این گیاه به آب زیاد است، گیاهان در مراحل جوانه‌زنی، تولید شاخه‌های جدید و همچنین در مرحله گلدهی به مقدار مناسبی آب نیاز دارند و در این مراحل باید تحت آبیاری مناسب قرار گیرند. به طورکلی مرزنجوش بستانی در طول رویش به 600 تا 650 میلیمتر بارندگی نیاز دارد.
این گیاه به مواد آلی زیاد و خاك‌های حاصلخیز و رطوبت زیاد نیاز دارد. برای تأمین نیاز کودی مرزنجوش وحشی و برای ذخیره شدن رطوبت لازم و تبادل آب وهوایی در خاك باید زمین انتخاب شده را در فصل پاییز به عمق 25-30 سانتی‌متر شخم‌زد و اولین کود حیوانی پوسیده را همراه شخم وارد زمین کرد. میتوان مقدار 20 تا 30 تن کود دامی را در پاییز سال اول برای هر هکتار در نظر گرفت. سپس شخم متوسطی‌زده شود و پس از تسطیح زمین و افزودن کودهای شیمیایی مورد نیاز گیاه به خاك، اواخر اسفند، بستر خاك برای کاشت بذر آماده می‌شود. از کود نیتروژن‌دار میتوان به صورت سرك در فصل رویش و هم زمان با کشت، به میزان 100 تا 170 کیلوگرم در هکتار استفاده کرد. در صورتی که زمین تهی از مواد غذایی باشد همه ساله اوایل بهار 90-170 کیلوگرم در هکتار کود اوره به خاك اضافه می‌شود. در سال سوم و چهارم رویش و در فصل پاییز افزودن کود فسفر و پتاسیم به میزان 100-160 کیلوگرم در هر هکتار نقش عمده در افزایش عملکرد گیاه دارد.
برداشت
برداشت محصول مرزنجوش وحشی بستگی به شرایط اقلیمی محل رویش دارد. در سال اول تنها یک بار میتوان محصول را برداشت کرد. اما از سال دوم به بعد میتوان 2 و یا حتی 3 بار محصول برداشت کرد. گیاهان در مرحله گلدهی (اواخر خرداد- اوایل تیر) حاوی حداکثر مقدار اسانس هستند. از این رو اولین برداشت در همین مرحله انجام می‌گیرد. پس از رویش مجدد گیاهان و تولید شاخ و برگ‌های جدید و نمو گل‌ها، ماه‌های مرداد-مهر زمان مناسبی برای دومین برداشت خواهد بود. اگر منطقه زمستان سردی نداشته باشد، میتوان تا 5 سال از این گیاه بهره‌برداری کرد. برداشت محصول در سطوح کوچک با داس ولی در سطوح وسیع کشت توسط کمباین مخصوص انجام می‌گیرد.
هنگام برداشت، پیکر رویشی از 40سانتی‌متری قسمت فوقانی بریده می‌شود. سپس پیکر رویشی جمع‌آوری شده را خشک می‌کنند. عمل خشک کردن می‌تواند در سایه و حرارت کم‌تر از 35 درجه سانتی‌گراد انجام شود و یا میتوان به وسیله خشک‌کن‌های الکتریکی با دمای 40 درجه سانتی‌گراد به منظور خشک کردن محصول استفاده کرد.
معمولا اولین برداشت مرزنجوش بستانی 8 تا 10 هفته پس از کاشت انجام می‌گیرد. گیاهان از فاصله پنج سانتی‌متری سطح زمین برداشت می‌شوند. زمان مناسب برای دومین برداشت، اواخر شهریور- اوایل مهر است.
شکل 3- برداشت دستی مرزنجوش